Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri ve Önemli Eserleri

Malazgirt Savaş’ından sonra Anadolu’ya yönelik fetih hareketleri hızlandı. Bunda Büyük Selçuklu Hühükümdarı Alp Arslan’ın fethedilen bölgeyi fetheden komutana kılıç hakkı olarak vermesi de etkili oldu. Selçuklu komutanları kısa sürede Anadolu’nun önemli yerlerini ele geçirdi. Başlangıçta Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı olan komutan ve beyler, zamanla Büyük Selçuklu otoritesinin zayıflamasından faydalanarak bağımsız hareket etmeye başladılar.

Anadolu’da kurulan ilk Türk Beylikleri

Malazgirt Savaş’ından sonra Anadolu’da kurulan ilk Türk devlet ve beylikleri sırasıyla şunlardır:

1. Danişmentliler (1080-1178)
2. Saltuklular (1072-1202)
3. Mengücekliler (1080-1228)
4. Artuklular (1102-1231)
5. Aka Beyliği (1081-1093)

1- Danişmentliler (1080-1178)

Danişment oğlu Gümüştekin Ahmet tarafından Sivas merkez olmak üzere Orta Anadolu’da kuruldu (1080). Beyliğin sınırları zamanla Tokat, Niksar, Amasya, Çankırı, Çorum, Kastamonu, Kayseri, Elbistan ve Malatya illerini içine alacak şekilde genişledi.

Bu yüzden Danişmentliler, Bizans, Gürcü ve Ermenilerin dışında Türkiye Selçuklu Devleti ile siyasi sorunlar yaşadı. Ancak İslam dünyasına yönelik düzenlenen Haçlı Seferleri nedeniyle Danişmentliler ve Türkiye Selçukluları uzlaşma yoluna gitti. Beyliğin ilk hükümdarı Ahmet Gazi, Türkiye Selçuklu Hükümdarı I. Kılıç Arslan ile birlikte Haçlı ordularına karşı savaştı. Ahmet Gazi’nin ölümünden sonra yerine oğlu Emir (Melik) Gazi geçti.

Bu dönemde Danişmentliler Orta Anadolu’da güçlü bir devlet hâline geldiler. Emir Gazi; Haçlılara, Bizanslılara ve Ermenilere karşı giriştiği başarılı mücadeleler sonunda Türk ve İslam âleminin takdir ve hayranlığını kazandı. Halife ve Büyük Selçuklu Hükümdarı Sencer tarafından kendisine meliklik unvanı verildi. Emir Gazi’nin ölümünden sonra yaşanan taht kavgaları yüzünden Danişmentliler zayıfladılar. Zamanla Kayseri, Sivas ve Malatya illeri merkez olmak üzere üç kola ayrıldı. Türkiye Selçuklu Hükümdarı II. Kılıç Arslan bu üç kolu ele geçirerek Danişmentlilerin siyasi varlığına son verdi.

Danişmentliler siyasi varlıkları boyunca Anadolu’nun Türkleşmesine ve İslamlaşmasına büyük katkı sağladılar. Hâkim oldukları bölgelerde bilimi ve sanatı geliştirdiler. Tokat’ta inşa ettikleri Yağıbasan Medresesinde birçok ilim insanının yetişmesine katkıda bulundular. Mimari alanda birçok eser inşa ettiler. Bu eserlerden bazıları; Tokat’ta Yağıbasan Medresesi, Kayseri’de Ulu Cami, Amasya’da Hilafet Gazi Kümbeti’dir.

2- Saltuklular (1072-1202)

Anadolu’nun doğusunda kurulan önemli bir Türkmen beyliğidir. Beyliğin merkezi Erzurum’dur. Kurucusu, Alp Arslan’ın komutanlarından Ebu’l Kasım Saltuk’tur. Saltuklular, özellikle Gürcü Krallığı, zaman zaman da Türkiye Selçukluları ile sorunlar yaşadılar. Gürcülerle yaptıkları mücadeleler sonucu elde ettikleri başarılar sayesinde topraklarını genişlettiler. Haçlı Seferleri esnasında Türkiye Selçuklu Devleti’ne destek vererek Haçlılara karçı baçarılı mücadeleler sergilediler.

Saltukluların merkezi konumunda olan Erzurum; Akdeniz ve Suriye’den gelen, İran’a ve Azerbaycan’a giden büyük kervan yollarının geçtiği bir yerdi. Dolayısıyla Erzurum birçok bölgeden gelen tüccarların ticaret merkezi konumundaydı. Saltuklular Dönemi’nde tarım ve hayvancılık son derece gelişmişti. Ayrıca Saltuklular mimari, sanat ve kültür alanında da önemli gelişmeler sağladılar. Erzurum’daki Kale Camisi, Tepsi Minare, Ulu Cami, Üç Kümbetler ve Tercan’daki Mama Hatun Kümbeti Saltuklulara ait önemli eserleridir.

3- Mengücekliler (1080-1228)

Alp Arslan’ın önemli komutanlarından biri olan Mengücek Gazi tarafından Erzincan, Kemah, Divriği ve Şebinkarahisar dolaylarında kuruldu. Mengücekliler, zaman zaman Danişmentlilerle ittifak yaparak Gürcü Krallığı ve Trabzon İmparatorluğu ile savaşarak topraklarını genişlettiler.

Mengücek Gazi’den sonra yerine oğlu İshak geçti. Ancak İshak’ın ölümünden sonra çıkan taht kavgaları yüzünden beylik, Erzincan ve Divriği kolu olmak üzere ikiye ayrıldı. Erzincan kolunun ünlü hükümdarı Behramşah’tır. Bu dönemde Erzincan önemli bir ticaret ve kültür merkezi hâline geldi. Behramşah’ın ölümünden sonra Türkiye Selçuklu Hükümdarı I. Alâeddin Keykubat, Erzincan koluna son verdi. Divriği kolu ise Türkiye Selçuklularına bağlı olarak varlığını sürdürdü.

Mengücekliler Dönemi’nde bilim ve sanat büyük gelişme gösterdi. Bilim ve sanat insanları himaye edildi. İmar faaliyetleri sayesinde şehirler mamur hâle getirildi. Mengüceklilerin önemli eserleri arasında Divriği Ulu Cami ve Sitte Melik Kümbeti yer almaktadır.

4- Artuklular (1102-1231)

Oğuzların Döger boyundan olan Artuk Bey, Alp Arslan’ın emri ile Anadolu’da fetihlere başladı. Bizans’a karşı başarılı mücadelelerde bulundu.

Diyarbakır kuşatması sırasında Selçuklu Hükümdarı Melikşah ile arası açıldı ve Melikşah’ın kardeşi Suriye Meliki Tutuş’un hizmetine girdi. Tutuş da ona Kudüs ve çevresini ikta olarak verdi. Artuk Bey 1093 yılında Kudüs’te öldü. Yerine geçen oğulları Ilgazi ve Sökmen, Kudüs’ü Fatimilere karşı koruyamayınca Diyarbakır’a geldiler. Bu bölgede Artukoğullarını kurarak üç koldan yönetim sürdüler. Bu kollar, Hısnıkeyfa (Hasankeyf) Artukluları, Mardin Artukluları ve Harput Artuklularıdır. Artuklular, Eyyubi Devleti ile ittifak yaparak Haçlı Seferleri’ne karşı; Türkiye Selçuklu Devleti ile ittifak yaparak Bizans’a karşı başarılı mücadeleler verdiler.

Artuklular Dönemi’nde tarım ve hayvancılık gelişti. Bunun yanında Artuklulu idarecilerin aldığı güvenlik tedbirleri sayesinde bölgede ticaret oldukça ilerledi. Bölge, başta Halep ve Şam olmak üzere diğer bölgelerden gelen tüccarların uğrak merkezi hâline geldi.

Artuklular yaşadıkları bölgeleri mamur hâle getirdiler. İlmî, dinî ve sosyal amaçlı birçok eser inşa ettiler. Diyarbakır’daki Ulu Cami, Mardin’de Zinciriye ve Mesudiye medreseleri, Ulu Cami, Babüsur Camisi ve Batman Çayı üzerindeki Malabadi Köprüsü önemli eserleridir.

Artuklular Dönemi’nde kültürel hayatın yanında önemli bilimsel gelişmeler yaşandı. Dünyanın ünlü fizikçileri arasında gösterilen El-Cezeri bu dönemde önemli bilimsel çalışmalarda bulundu.

5- Çaka Beyliği (1081-1093)

İlk Türk denizcisi olarak kabul edilen Çaka Bey, Oguzların Çavuldur koluna bağlı Türkmenlerdendir. Hayatı serüvenlerle doludur. Özellikle Bizans’a karşı başarılı mücadeleler sergiledi. Bu mücadelelerinin birinde Bizans’a esir düştü. Ancak Çaka Bey, bir fırsatını bularak Bizans’ın elinden kaçmayı başardı ve İzmir’e gelerek burada kendi adıyla beyliğini kurdu (1081).

Bölgede kısa sürede büyük bir donanma oluşturarak Midilli, Sakız ve Rodos adalarını fethetti. Bir süre sonra İstanbul’u kuşatmak için Peçenek Türkleri ve Türkiye Selçuklu Devleti ile ittifak oluşturdu.

Ancak Bizans, Türkiye Selçuklu hükümdarı ve aynı zamanda Çaka Bey’in damadı olan I. Kılıç Arslan’ı Çaka Bey’e karşı kışkırttı.

Bizans’ın oyununa gelen I. Kılıç Arslan, Çaka Bey’i öldürttü. Bu karışıklıktan yararlanan Bizans, İzmir’i yeniden ele geçirerek Çaka Beyliği’ne son verdi (1093). Çaka Bey ilk Türk denizcisi olmasının yanında, daha sonra Anadolu’da kurulacak olan Türk beylik ve devletlerine denizcilik konusunda öncülük etmiştir.

Konu Özeti

Malazgirt Savaşı’nın yaşanmasının sonrasında Anadolu, Türklerin yaşam alanı olmaya başlamıştır. Malazgirt Savaşı ile Anadolu Selçuklu Devleti, Türk topraklarına adım atmış ve Bizans’ın bu topraklar üzerindeki hakimiyetine son vermiştir. Türklerin, Anadolu’daki tarihi Oğuz Türklerinden olan Selçuklu Devleti’nin yaptığı bu fetihle başlamıştır. Çağrı Bey Anadolu’ya yaptığı keşifler vasıtası ile Anadolu topraklarını daha yakından tanıma olanağı bulmuştur.

1048 yılında yaşanan Pasinler Savaşı da Malazgirt Savaşı öncesinde Anadolu üzerinde Bizans gücünün etkisinde azaltma yaratmayı başarmıştır. İlk Türk beylikleri, Anadolu kültürüne olan katkısı katiyen göz ardı edilemeyecek büyük topluluklardır. Anadolu topraklarında şuan hala görülebilen çoğu tarihi eserin de sahibidirler.

İlk Türk beylikleri Malazgirt Savaşı’nın sonrasında Anadolu’nun fethiyle görevlendirilen komutanlar tarafından kurulmuştur. Anadolu’nun Türkleşmesinde, Türk islam kültür ve medeniyetinin yaygınlaşmasında büyük payı olan bu beylikler genelde kurucularının isimleriyle anılmıştır.

Malazgirt savaşı sonrasında Anadolu’da kurulan diğer Türk Beylikleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.

BEYLİĞİN ADI	KURUCUSU	KURULDUĞU YER	BIRAKTIKLARI ÖNEMLİ ESERLER
SÖkmenliler (Ahlatçalılar) (1100-1X08)	Sökmen Bey	Van Erciş, Tatvan, Muş
İnançoğulları (Ladik Beyliği) (1X61-1368)	İnançoğlu Mehmet Bey	Denizli, Ladik	Server Gazi Türbesi
Dilmaçoğulları (Togan Arslanoğulları) (1085-1394)	Dilmaçoğlu Mehmet Bey	Bitlis, Erzen	Bitlis Ulu Cami
İnaloğulları (1098-1183)	Emir İnal Bey	Diyarbakır, Ergani
Tanrıvermişoğulları (1081-1093)	Tanrıvermiş Bey	Efes
Çubukoğulları (1085-1X13)	Çubuk Bey	Harput

Beyliklerin Özellikleri Kısaca

• Artuklular (1102 – 1409) : Artuk Bey’in evlatlarının kurduğu beyliktir. 1102 yılında kurulmuştur. Harput, Hasankeyf ve Mardin civarında etkili olmuşlar ve birçok eser bırakmışlardır. Malabadi Köprüsü bu dönemden kalma bir eserdir. Artuklular 1409 yılında yıkılmıştır.
• Saltuklular (1072 – 1202) : Erzurum civarında kurulan ve Bizans ile Gürcüler arasında savaşlar yapan bir beyliktir. Ebulkasım tarafından kurulmuştur. 1202 yılında Süleyman Şah bu beyliğe son vermiştir.

• Danişmentliler (1080 – 1178) : Sivas ve çevresinde Danişment Gazi tarafından kurulan bir beyliktir. Kayseri’de de etkili olmuşlardır. Bizans ve Ermeni birlikleriyle savaşmışlardır. Kayseri’de Ulu Camii, Yağıbasan Medresesi en önemli eserleridir. Medreseleri Anadolu’da ilktir.
• Mengücekliler (1080 – 1228) : Erzincan ve Sivas çevresinde etkili olmuşlardır. Mengücek Gazi’nin kurduğu beyliktir. Sivas Divriği Camii’nin inşasını gerçekleştirmişlerdir. 1228 yılında I. Alaeddin Keykubat tarafından bu beyliğe son verilmiştir.
• Çaka Beyliği (1081 – 1093) : İzmir ve çevresinde kurulan ilk beyliklerdendir. Denizci kimliği olan bir beyliktir. Çaka Bey tarafından kurulmuştur. Çaka Bey Türk Denizcileri’nin babası kabul edilir.

Beyliklerin Ortak Özellikleri

• Anadolu’nun Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında büyük rol oynamışlardır.
• Bulundukları bölgeleri Bizans ve Haçlılara karşı korumuşlardır.

• Cami, medrese, kervansaray, köprü, çeşme gibi eserler yaparak Anadolu’yu bayındır hale getirmişlerdi.

Beyliklerin Önemi

• Kuruldukları bölgenin Türkleşmesini sağlamışlardır.
• Anadolu’yu imar etmişler, Türk-İslam kültürünü Anadolu’ya taşımışlar ve yaptıkları Türk-İslam tarzı mimari eserlerde Anadolu’ya Türkiye denmesini sağlamışlardır.
• Başta Bizans olmak suretiyle Gürcülere, Ermenilere, Rumlara ve Haçlılara karşı mücadele ederek yeni Türk yurdunu korumuşlardır.
• Anadolu’daki ufak yerleşme yerlerini büyük Türk kentleri haline getirmişlerdir. Bu dönemde Anadolu’da Türk nüfusu artmış, yer isimleri Türkçe olarak değiştirilmiştir.

Beyliklerin Önemli Eserleri

Artuklu Eserleri

Anadolu’da ilk köprüleri yaptılar.(1102 – 1409 ) Diyarbakır, Harput, Mardin

• Diyarbakır Artuklu Sarayı
• İlk Artuklu Medresesi İlgazi tarafından Halep’te yaptırıldı.
• Silvan (Meyyafarkin) Ulu Camii
• Mardin Ulu Camii
• Harput Ulu Camii
• Dunaysır (Kızıltepe) Ulu Camii
• Urfa Ulu Camii
• Malabadi Köprüsü

Danişmendli Eserleri

( 1080 – 1178 ) Sivas, Kayseri, Malatya, Tokat, Amasya, Çankırı, Kastamonu

• Niksar Ulu Camii
• Kayseri Ulu Camii
• Kayseri Kölük Camii
• Kayseri Melik Danişment Gazi Kümbeti
• Tokat ve Niksar Yağıbasan Medreseleri – Anadolu’daki ilk medrese.
• Emir Gazi Kümbeti

Saltuklu Eserleri

( 1072–1202 ) Erzurum

• Erzurum Kale Camii
• Erzurum Ulu Camii
• Tepsi Minare ( Saat Kulesi )
• Mama Hatun Kervansarayı ve Kümbeti
• Erzurum, Emir Saltuk Kümbeti

Mengücekli Eserleri

( 1080 – 1228 ) Erzincan, Kemah, Şebinkarahisar, Divriği

• Divriği Külliyesi
• Divriği Kale Camii
• Divriği Ulu Camii ve Şifahanesi – Hat sanatı ile ünlüdür.
• Kayıtbay Camii
• Divriği Külliyesi

Dönemin Camileri

• Manisa Ulu Camii
• Antalya Yivli Minare Camii
• Aksaray Ulu Camii
• Niğde Sungur Bey Camii
• Kütahya Kurşunlu Camii
• Kütahya Hisarbey Camii
• Birgi Ulu Camii
• Selçuk İsa Bey Camii
• Milas Hacı İlyas Camii
• Milas Ulu Camii
• Beyşehir Ulu Camii

Medreseler : Türk İslam devletlerinde bilim ve düşünce hayatının merkezidir. Anadolu Selçuklu ve Beylikler döneminin en önemli eğitim ve öğretim kurumlarıdır.

Danişmendli’lerin yaptırdığı Tokat ve Niksar’daki Yağıbasan Medreseleri. Anadolu’da ilk medrese ve ilk beylikler dönemindedir.

1193’de Kayseri Koca Hasan Medresesi Anadolu Selçuklularında ilk medresedir.

Dönemin Medreseleri

• Eğirdir Dündar Bey Medresesi
• Niğde Ak Medrese
• Karaman Hatuniye Medresesi
• Kastamonu Köşk Medrese
• Korkuteli, Emir Sinaneddin Medresesi

Dönemin Kümbet ve Türbeleri

• İlk Beylikler Dönemi
• Divriği Sitte Melik
• Erzurum Emir Saltuk
• Kayseri Melik Danişment Gazi
• Erzincan – Tercan Mama Hatun kümbetleri

Kaynak: dilimiz.net