Halkbilim Terimleri Sözlüğü
| abama | Bir toplumun, başka bir topluma özgü halkbilim öğe, ürün ya da olaylarını benimsememesi, krş. uyum, ödünçleme, benimseyim. |
| açık değer | Açıklanmaları kolayca yapılabilen halkbilim ürün ve olaylarının taşıdığı belirleyici nitelik, bk. değer. krş. toplumsal değer, törensel değer, kapalı değer. |
| açık halkbilim | Gözle görülebilen halkbilim olay ve ürünleri, bk. halkbilim olayı, halkbilim ürünü. krş. özdeksel halkbilim, tinsel halkbilim, gizli halkbilim. |
| açıklayıcı masal | Konusunu oluşturan usdışı olaylara açıklık getirmeye çalışan anlatı türü. bk. masal krş. nedenli masal. |
| adak | Yerine getirileceğine söz verilen böcek yutma, mum yakma, oruç tutma, besin sunma, su dökme, kurban kesme, şenlik yapma gibi adamak eylemi ya da adanılan şeylerden her biri. bk. adak yapmak, yakarı, cancılık, tapıncak. |
| adak yapmak | Doğaüstü güç, nesne ya da varlıklara dilekte bulunan birey ya da toplulukların, isteklerinin gerçekleşmesi durumunda, yerine getirmeye söz verdikleri adamak eylemi, bk. adak. |
| addan sakınma | Birçok topluluklarda saptanan kimi akraba, ölü, kişi, hayvan, bitki adlarının anılmaması biçimindeki geleneksel uygulama, bk. sakınma, gelenek, krş. dayısal sakınma, sililiksizlik. |
| ağı bakısı | Ağılanan civcivin, yaşayıp yaşamadığına bakılarak geleceği okuma işi. bk. bakı, horoz bakısı. |
| aile sagası | Bir ailenin, bir ya da birkaç kuşak süresince geçirdiği yaşantıyı konu alan saga türü. bk. karşıt saga, tarihsel saga. |
| ak büyü | Sayrılık, yaralama, ölüm, kaza vb. doğal yıkımları önlemeyi amaçlayan, uygulama yönünden bireyin ve toplumun iyiliğine yönelen büyü türü. bk. büyü. krş. kara büyü. |
| akraba | Aynı kandan gelen ya da geldiklerine inanan bireylerle, birtakım uygulama ve kutsamalarla aralarında kan birliği sağlanan bireylere verilen ad. bk. akrabalık, dirimbilimsel akraba, atasoylu akrabalık. |
| akrabalık | Birbirlerine karşı birtakım toplumsal, ekonomik, kültürel ilişki ya da yükümlülükleri olan akrabaların oluşturdukları düzen. bk. akraba, babayanlı akrabalık, anayanlı akrabalık, sınıflayıcı akrabalık, atasoylu akrabalık. |
| akrabalık kuramı | Tarihsel masal okulunun ilkelerinden birini oluşturan ve benzer halkbilim olay ile ürünlerinin ancak akraba toplumlar arasında görülebileceğini öne süren görüş. krş. göç kuramı. |
| ala | Dinleyenleri eğlendirmek amacıyla düzenlenen, içi kurnazlık ve dalaverelerle dolu olan bir tür düzmece anlatı, bk. halk alası. krş. masal, öykü. |
| alışılmış masal | Belirli bir yiğitin çevresinde oluşup gelişen kimi olayları konu alan masal türü. bk. kişisel serüven, kişisel saga. |
| altbölük | Bağlı bulundukları soy yapısı içinde, kendilerine özgü soydan gelme dinsel kaynaklı: toplumsal, ekonomik ya da kültürel birer uğraşı ve yaşam yöntemleri bulunan, ayrıca, birbirleriyle ilişkilerini kutyasaklaşmış kurallara göre sürdüren topluluklardan her |
| altkatman | Yaratıcı gücü olmayan, yalnız üstkatmanın yaratılarından esinlenerek yaptığı öykünme yaratılardan oluşturduğu bir düzen içinde yaşamını sürdüren halk katmanı. (Bu görüş geçerliliğini yitirmiştir.) bk. üstkatman. |
| altkültür | Ulusal ya da toplumsal kültürleri oluşturan kültür birimlerinden her biri. bk. köylü kültürü, halk kültürü, seçkin kültürü, özdeksel kültür. krş. altbölük. |
| altkültür alanı | Bir gelenek ya da göreneğin, büyük bir dağılma ve yayılma gösterdiği coğrafya bölgesi, bk. kültür alanı, sınıf. |
| anayanlı akrabalık | Tüm akrabalık ilişki ve sorunlarını, ana soyunu temel alarak çözümlemeye çalışan akrabalık türü. krş. babayanlı akrabalık. |
| anlamsal değişim | Halk kültürünü oluşturan ürün ve olaylarda görülen aynı zamanda yatay oluşum adıyla anılan anlam değişmesi, bk. değer değişimi, yatay oluşum, krş. durum değişimi. |
| arı dil | Söz varlığında hiçbir yabancı sözcük bulunmayan, yalnız kendi kurallarına ve özdeğerlerine uygun biçimde işleyen dil. bk. dil. |
| arınma | Halk gelenek ve göreneklerine ilişkin, şu ya da bu yoldan kirlendiği varsayılan kişi, hayvan vé eşyaları, bu pisliklerden arıtma amacıyla başvurulan ateşe tutma, yakma, tütsüleme, yıkama, su püskürtme, kurban kesme, büyülü sayı ve formül kullanma gibi hal |
| aşk büyüsü | Aşka düşmesi istenen birinin tırnak, saç, kan, tükrük gibi vücut ürünleriyle, tesbih, bıçak, ayakkabı ya da giysi gibi kullandığı nesneler ve özel olarak yapılan ilaçlarla oluşturulan büyü türü. bk. büyü. krş. organsal büyü. |
| aşk masalı | Genellikle evlenmeyle sonuçlanan aşkları konu alan masal türü. bk. kişisel masal. krş. kurtarım masalı, edinim masalı. |
| at bakısı | Atların yürüyüşlerine bakarak geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. fare bakısı. |
| at oyunu | Atın türlü . devinimlerinin yansılamalarından oluşan oyun türü. bk. oyun, benzer-duyusal büyü. krş. yılan oyunu, ateş oyunu. |
| atacılık | Uzak atalara ilişkin yok olmuş geleneksel özelliklerin, sonraki kuşaklarda yeniden görülebileceğini ileri süren halk öğretisi ata özelliklerinin torunlarda görüleceğine ilişkin yaşambilimsel kuram. bk. atasoy. krş. cancılık. |
| atadirimcilik | Dinin ölü ruhlarının, özellikle ata ruhlarının dirilerek yaşantılarını sürdürdüklerine dayanan evrensel inancın sonunda doğduğunu ileri süren görüş. bk. din. |
| atasoy | İlkel toplumlarda, boyları oluşturan bireylerin kendisinden türediklerine inandıkları insan, hayvan, bitki, nesne ya da doğa olayı kimliğinde olan ortak ata. (Kimi ilkellerde, boylarda saptanan bu tür atanın dışında kişisel, ailesel, cinsel ya da yerel at |
| atasoyculuk | Bir boyun, bir insan topluluğunun, iki ya da tek bir kişinin aynı atadan geldiğine inandığı bir hayvana, bitkiye, nesneye ya da seyrek olarak bir doğa olayına gizemsel, büyüsel ve akrabasal duygularla bağlanışı bu bağlanıştan doğan görevler, yasaklar ve k |
| atasoylu akrabalık | Aynı atasoydan geldiklerine inanan bir boyun bireyleri arasındaki ilişkileri düzenleyen kan bağı. bk. atasoy, boy, akrabalık. |
| atasözü | Halkın, doğal ve toplumsal olaylarla ilgili kanıtlarını belirleyen özlü, kısa, geleneksel halk anlatımı. (Bu anlatım genellikle uyaklı, benzer, karşıt anlamlı, eş sesli sözcüklerle sözcük oyunlarından oluşmaktadır.) |
| ateş bakısı | Ateşe bakarak geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. lamba bakısı. |
| ateş oyunu | Ateşin güç ve kutsallığı nedeniyle doğmuş olan korkma, tapınma ve kurban kesme eylemlerini simgeleyen oyun türü. bk. oyun. krş. at oyunu, yılan oyunu, av oyunu. |
| av büyüsü | Kolay, verimli avlanmak amacıyla avlanma öncesi yapılan ve genellikle betimsel eylemlerden oluşan büyü türü. bk. büyü. |
| av oyunu | Verimli, kesin sonuçlu bir av yapmak amacıyla avlanmadan önce yapılan, avlanacak hayvanların devinimleriyle avlanma olayını yansılayan eylemlerden oluşan oyun türü. bk. oyun, benzerduyusal büyü, krş. at oyunu, yılan oyunu, ateş oyunu. |
| ay oyunu | Ayın evren, dünya ve yaşamın yaratıcısı olduğuna ilişkin inançtan kaynaklanan oyun türü. bk. oyun, göksel oyun. krş. ateş oyunu. |
| aycılık | İlk dinin ilkadamın ayı kişileştirmesi ya da Tanrılaştırması sonunda doğduğuna ilişkin görüş. bk. din, güneşçilik krş. güççülük. |
| aydın kültürü | Bir toplumda, halk kültürünün dışında kalan aydınlarca oluşturulmuş olan kültür, krş. halk kültürü. |
| aygıt | Bir toplumun üyesi olan bireyin, amacını gerçekleştirmek için kullandığı doğal ya da yapay nesne. bk. halk sanatı, sanat. krş. kültür, halk kültürü. |
| ayırımlayıcı halkbilim | Aynı halkbilim ürününün değişik bölgelerde gösterdiği başkalıkları, bunların nedenlerini araştırarak saptayan halkbilim dalı. |
| ayna bakısı | Çeşmeye asılmış olan aynada beliren görüntülere bakılarak geleceği belirtme, bk. bakı. krş. düş bakısı. |
| ayrık öğe | Bağlı olduğu halkbilim birleşkesinden ayrılarak bir başkasına göç eden öğe. krş. katılgan öğe. |
| ayrılımlı boşinanç boyutu | Boşinançların, bağlı bulundukları toplum ve çağ koşullarına uygun olarak gösterdiği değişim özellikleri, bk. boşinanç boyutları. |
| azalımlı boşinanç boyutu | Zamanla boşinançlarda saptanan sayısal azalma, bk. boşinanç boyutları. |
| babayanlı akrabalık | Tüm akrabalık ilişki ve sorunlarını, baba soyunu temel alarak çözümleyen akrabalık türü. krş. anayanlı akrabalık. |
| bakı | Uzak bir yerde ya da gelecekte oluşacak olayları önceden saptayarak gerekli önlemleri almak amacıyla, yetenekli ya da yeteneksiz kişi ve toplulukların büyüsel, dinsel, simgesel eylemlerden yararlanarak yaptıkları, kökenleri tarihin temeline dayanan sözde |
| balad | Toplantılarda, genellikle dansla birlikte koşuk, türkü biçiminde söylenen küçük masallardan her biri. bk. halk baladı, ikincil balad, öğütsel balad, serüven baladı, tarihsel balad. |
| balık bakısı | Balık bağırsaklarına bakarak geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. kuş bakısı. |
| balmumu bakısı | Yere damlatılan balmumunun biçim ve büyüklüğüne bakılarak geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. ateş bakisi. |
| barış oyunu | Toplumu savaştan korumak amacıyla yapılan ve bunu barışsal eylemlerin benzetimsel uygulamalarıyla sağlamaya çalışan oyun türü. bk. oyun. krş. savaş oyunu, uğraş oyunu. |
| başlangıç yasası | Sagaların başlangıç bölümlerinde, olayların durgun olarak başladıktan sonra gittikçe hızlanmaları biçimindeki genel oluşuma dayanılarak ileri sürülen halkbilimsel yasa. bk. saga, halkbilimsel yasa. krş. sonuç yasası. |
| benimseyim | Bir toplumun, başka bir toplumun halkbilim öğe, ürün ya da olaylarını benimsemesi, krş. abama, ödünçleme, uyum. |
| benzerduyusal büyü | Benzer benzeri etkiler biçimindeki halk inancı ilkesinden kaynaklanan ve bir olayın, durumun, insanın, hayvanın vb. nin simgesel ya da gerçek benzetimini yaparak aslını etkilemeyi amaçlayan büyü türü. bk. büyü. |
| besin | Halkın geleneksel yollardan elde ettiği, koruduğu ve yaşaması için tükettiği her türlü bitkisel, hayvansal ve madensel ürün, özdek, yiyecek, içecek. |
| betimsel bilmece | Bilmecelerin büyük bir çoğunluğunu oluşturan ve yanıtlanması istenen soruları, betimsel bir düzen içinde yönelten bilmece türü. bk. bilmece, krş. koşuktu bilmece, değişmeceli bilmece. |
| biçimsel muska | Geometrik biçimlerde durulmuş bez, mumlu bez, muşamba ya da madenden yapılmış birer küçük silindir koruncak içine konan, üzerlerinde dinsel ya da büyüsel biçim ve imlerden biri bulunan kâğıtlardan oluşan ve taşıyanı her türlü dokuncadan koruduğu gibi, ona |
| biçimsiz dil | Sözcüklerin anlamı, takılarla ya da çekimle değil de, tümce içindeki yerlerine, seslerine göre değerlendirilen dil. bk. tekheceli dil, soyut dil. |
| bilgi | Halkın doğal ve toplumsal çevresiyle ilgili geleneksel, kültürel edintisi, bk. halk, çevre. krş. gelenek, görenek. |
| bilgin bilmecesi | Bilginlerin yarattığı, halk ürünü olmayan bilmece türü. bk. yazınsal bilmece, sanat bilmecesi. |
| bilmece | Toplantılarda, bireylerin bir eğitim, öğretim, eğlence ve ussal gelişim aracı olarak, geleneksel yöntemler uyarınca, birbirlerine sorarak yanıt istedikleri nesne, canlı ya da doğaüstü varlıklarla ilgili evrensel soru tipine verilen ad. (Uzun bir evrimin i |
| bilmece düzünü | Bilmeceleri oluşturan sözcüklerin düzenli bir biçimde söylenişi, bk. bilmece, krş. koşuklu bilmece, bilmeceli türkü. |
| bilmece oturumları | Eğitim, öğretim, eğlence ile birlikte ussal gelişim ve büyüsel amaçlarla yapılan bilmeceli toplantılar, bk. bilmece, büyülü bilmece. |
| bilmeceli balad | Doğaüstü yaratıkların üstün buluş yeteneklerini belirten ve kendilerinde büyüsel bir güç olduğuna inanılan bilmecelerden oluşan balad, bk. bilmece, krş. bilmeceli türkü. |
| bilmeceli masal | Kahramanlarının, kendilerine sorulan soruları çözümleyerek canlarını kurtardıklarını, mutluluğa eriştiklerini ya da amaçlarına ulaştıklarını anlatan bilmecelerin oluşturduğu masal türü. bk. masal. krş. bilmeceli türkü. |
| bilmeceli türkü | Toplantılarda türkü biçiminde sorulan bilmece, bk. bilmece. |
| bireşimli dil | Birkaç sözcüğün bir araya gelmesinden oluşan bir tek sözcükle bir nesne ya da bir oluşumun küçük bir bölümünü anlatmak olasılığını sağlayan dil. bk. çokbireşimli dil. krş. tekheceli dil. |
| bireysel din | Uygulama ve törenleri, din adamları dışındaki kişilerce yönetilen din. krş. şaman dini, toplumsal din. |
| birleştirici dil | bk. çokbireşimli dil. |
| birörnek dil | Devlet kurumlarıyla okullarda, konuşma ya da yazışma aracı olarak kullanılan dil. krş. halk dili. |
| bitimsiz masal | Ne denli anlatılırsa anlatılsın, sonuçlanma olasılığı bulunmayan masal türü. bk. çember masal, döner masal. |
| bitişken dil | Sözcüklerindeki anlam değişiklikleri Türkçe, Moğolca ve Bantuca’da olduğu gibi, köksel değişmelerle değil de, ön ya da soneklerin yardımıyla oluşan dil. |
| bitki bakısı | Her tür bitki taneleri aracılığıyla yitikleri bulma ve geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. un bakısı. |
| bitkisel gözdeğmelik | Sarmısak, çöreotu, üzerlik, çitlembik, fasulye, bakla, börülce, İrlanda yoncası gibi bitkilerin bir ya da birkaçından yapılan ğözdeğmelik türü. bk. gözdeğmelik. krş. bitkisel muska. |
| bitkisel muska | Tohum, yaprak, kök, meyve, çiçek ve ağaç parçacıklarından yapılan muska türü. bk. muska. krş. yapımsal muska, hayvansal muska, insan muskası, taş muska, yazılı muska. |
| bitkiye tapma | Bugün birçok halk kültürlerinde kalıntıları saptanan ilkadamla ilkellerin, bitkilerde bulunduğuna inandıkları doğaüstü güçlerden yararlanmak ve bitki biçimindeki insan ruhlarıyla Tanrılara karşı saygı göstermek amacıyla yaptıkları uygulamalar, bk. halk kü |
| bolluk oyunu | Hayvansal ve bitkisel ürünlerde verim sağlamak amacıyla yapılan ve ekin ekme, kavrama, döllenme, doğum gibi yaratıcı nitelikteki doğa olaylarının küçük yansılamasından oluşan halk oyunu türü. bk. halk oyunu. krş. evlenme oyunu, sevi oyunu, erginlik oyunu, |
| boşinanç | Kaynakları bilimsel ve dinsel bir temele dayanmayan, tarihin derinliklerinden gelerek çağımıza ulaşan, bugünkü anlayışa ters düşmelerine karşın, halkın bilinçsizce kullandığı kalıpsal inançlar dizgesi, bk. sözlü boşinanç, boşinançsal süreklilik, boşinançs |
| boşinanç boyutları | Boşinançlarda saptanan özelliklerin tümü. bk. dosdoğru boşinanç boyutu, tümlenimsel boşinanç boyutu, yakınsak boşinanç boyutu, azalımlı boşinanç boyutu, ayrılımlı boşinanç boyutu, krş. gelenek boyutları. |
| boşinanç özdeği | Boşinançları oluşturan halkbilim ürünü. krş. gelenek özdeği. |
| boşinanççılık | Birçok toplumda görülen boşinançlara bağlılık durumu, bk. boşinanç. krş. gelenekçilik. |
| boşinançsal çevre | Benzer boşinançları taşıyan bireylerden oluşan çevre. krş. geleneksel çevre, göreneksel çevre. |
| boşinançsal gerileme | Tarihsel, toplumsal, kültürel, ekonomik vb. etkenler altında kalan kimi boşinançların öz biçimleriyle olgularını yitirerek yeni bir halkbilim ürün ya da olayına dönüşmeleri, bk. boşinanç, tapıncak. krş. halkbilimsel gerileme, geleneksel gerileme. |
| boşinançsal katman | Boşinançların bağlı oldukları tarihsel katman, bk. boşinanç. krş. geleneksel katman, göreneksel katman. |
| boşinançsal süreklilik | Tarihsel ve çağdaş boşinanç ya da boşinanç öğeleri arasındaki bağ. bk. boşinanç, öğe. krş. geleneksel süreklilik, göreneksel süreklilik. |
| boy | Bağlı oldukları atasoyla birlikte aynı düşsel atadan türediklerine inanmanın bir sonucu olarak birbirlerini kansal akraba sayan, bu nedenle aralarında evlenmeyip dışevlilik yapan, tüm toplumsal ve ekonomik ilişkilerini tekyanlı akrabalık adı verilen babay |
| boyun bilmecesi | Kuzey Avrupa ile kimi Afrika toplumların da dolaşan ve ortak bir söylentiye göre de onu çözeni ölümden kurtaracak olan bir bilmece türü. bk. bilmece. |
| bölgesel budunbilim | Uygar toplumların kültürlerini, tarihsel ve toplumsal oluşumlarıyla ruhbilimsel sonuçları içinde karşılaştırmalı olarak inceleyen bilim dalı. bk. halkbilim krş. budunbilim. |
| bölgesel dil | Bir dilin yapı, sözcük, deyim ve ses yönlerinden değişiklikler gösteren yerel ya da bölgesel biçimi, bk. dil, halk dili. |
| bölgesel halk toplumu | Bir halkın, belli bir coğrafya bölgesi içinde yaşayan, aynı zamanda belirli kimi halk kültürü özelliklerini yansıtan bölümü, bk. halk, halk kültürü, krş. bölgesel halkbilim, bölgesel budunbilim. |
| bölgesel halkbilim | Halk kültürünü coğrafi bir temele göre inceleyen bilim dalı. bk. halkbilim. |
| bölgesel ortak gelenek | Bir bölgedeki değişik kültürlerin aynı tarihsel ve toplumsal etkenler altında kazandığı ortak geleneksel kültür, bk. kültür, gelenek, krş. bölgesel halk toplumu. |
| budunbetim | Toplum kültürlerini betimsel bir yöntem içinde saptayan bilim. krş. budunbilim, insanbilim, halkbilim. |
| budunbilim | Kültürleri bütün boyutları içinde saptayarak bunların kaynak, gelişim, değişim ve tüm öteki sorunlarını birtakım sonuç, kural ya da yasaların yardımıyla çözmeğe çalışan bilim dalı. bk. halkbilim. |
| bulaşkan büyü | Bir bütünün parçalarıyla bir arada bulunduktan sonra, birbirlerinden ayrılan canlı ya da cansız nesnelerin birbirleriyle sürekli ilişki ve etkileşim altında bulunduklarını öngören büyü türü. krş. benzerduyusal büyü, öykünümsel büyü. |
| buluş | Daha önceleri Var olup da uzun süre unutulmuş olan kültür ürün ve olaylarını yeniden bularak ortaya çıkarma, bk. halk buluşu, krş. yaratı, halk yaratısı. |
| bulut bakısı | Bulutların devinim ya da ivmelerine bakarak geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. lamba bakısı. |
| bükünlü dil | Köklere eklenen ön ek ve soneklerin ilişkileriyle anlamlarını ya da anlamlarında oluşan değişiklikleri belirten dil türü. bk. bitişken dil, birleştici dil. krş. tekheceli dil, çekimli dil. |
| büyü | Birtakım doğaüstü güçler, gizemsel sözler, kutsal sayılan nesneler aracılığıyla insanları, doğayı, doğa yasalarını etkilemek için büyücülerce belli kurallar ve uygulamalara dayanarak yapılan verimsiz boş eylem ve işlemler. bk. benzerduyusal büyü, öykünüms |
| büyücü | Büyücülükteki davranış ve uygulamalarla gücünü topluma kabul ettirmiş, böylece büyücülüğü kendine uğraş ve geçim yolu edinmiş olan kimse. bk. büyü. |
| büyücülük | İlk dinin, büyüsel uygulamaların sonucunda oluştuğunu savunan görüş, bk. büyü. krş. din, atasoyculuk, tapıncakçılık, cancılık, kutgüç. |
| büyülü balad | Birçok büyülü işlemlerden oluşan cinli, perili, şeytanlı balad türü. bk. doğaüstü balad. |
| büyülü bilmece | Yapıları, bazı doğa ve toplum olaylarının küçük birer benzetimi üzerine kurulan ve yılın belirli günlerinde bir takım doğa ve toplum olaylarının gerçekleşmesi ya da gerçekleşmemesi için sorularak yanıtlandırılan bilmece türü. (Bu tür bilmecelere dayanılar |
| büyülü gözdeğmelik | Üzerine bir takım büyülü sözler yazılmış olan kâğıt, mumlu kâğıt, bez, mumlu bez ya da madensel bir öğeden oluşan gözdeğmelik türü. bk. gözdeğmelik. krş. büyülü balad, büyülü bilmece. |
| büyülü gözdeğmesi sağaltımı | Tütsüleme, tuz patlatma, kurşun dökme, içinde kömür söndürülmüş su içirme, koruma muskaları takma gibi işlemlerden oluşan sağaltma türü. bk. gözdeğmesinden korunma, krş. dinsel gözdeğmesi sağaltımı. |
| büyülü sağaltım masalı | içinde büyülü ya da doğaüstü sağaltım öğeleri bulunan masal türü. |
| büyülü söz | Halkın dilediği sonucu sağlamak amacıyla, her birini belirli birer uyum içinde söylediği anlamlı anlamsız, uyaklı uyaksız basmakalıp sözcük ya da dizelerden oluşan büyüsel halkbilim ürünü. bk. büyü, halkbilim ürünü. krş. din, tapıncak, atasoy. |
| can | Evrensel bir halk inanışına göre, tenden tam anlamıyla bağımsız olan ve ona can vererek yaşamını sağlayan bireyden geçici bir süre için ayrıldığında bayılma, uyuma, düş görme, sayıklama ya da tutarık tutmasına, dönmemek üzere ayrıldığında ise ölümüne yol |
| canavar serüveni | Canavar ya da benzeri bir doğaüstü yaratığı konu alan serüven türü. bk. dev masalı. |
| cancılık | E.B. Tylor’un dinin gelişimini açıklamaya yönelik kuramında birinci basamak olan ve yalnızca insanların değil bitkilerin, nesnelerin ve doğal belirtilerin de canları olduğu tasarımlanan dinsel dünya görüşü, bk. din. krş. doğalcılık, tapıncakçılık, atasoyc |
| canlandırmacılık | E.B. Tylor’un dinin kökenini açıkladığı cancılık kuramının ikinci aşaması olan ve kişinin tıpkı çocuk gibi, çevresini ve doğayı dolduran nesneleri canlıymışcasına algıladığını ileri süren görüş. bk. din. krş. cancılık, doğalcılık, tapıncakçılık, atasoycul |
| coğrafya okulu | Kültürün, bu arada halk kültürünün, oluşum ve değişimini coğrafyasal etkenlere bağlayan bilim adamlarının kurdukları okul. bk. kültür, halk kültürü, coğrafyasal yöntem, coğrafyasal kuram. krş. tarihsel okul. |
| coğrafyasal boyut | Halk kültürünün oluşumunu sağladığı ileri sürülen etkenlerden biri. krş. toplumsal boyut, tarihsel boyut. |
| coğrafyasal bölge | Kimi halkbilimcilere göre, coğrafyasal etkenlerin bir sonucu olarak halk düşününde belirli değişikliklerin oluştuğu bölge. krş. coğrafyasal boyut. |
| coğrafyasal çevre | Üzerinde insanla öteki canlıların yaşadığı doğa parçası, bk. çevre. krş. toplumsal çevre, kültürel çevre, doğal çevre. |
| coğrafyasal kuram | Kültürün, bu arada halk kültürünün oluşum ve değişimini coğrafya ile ilgili etkenlere bağlayan görüş. bk. kültür, halk kültürü, coğrafya okulu, coğrafyasal yöntem. |
| coğrafyasal yöntem | Halkbilim olaylarıyla ürünlerinin kaynak, yayılım, değişim ve öteki sorunlarını, çağdaş coğrafyasal değişkenlerle çözümlemekte kullanılan yöntem, bk. karşılaştırma yöntemi, coğrafya okulu, değişken, krş. tarihsel yöntem, tinsel kuram. |
| çağçizge yöntemi | Halkbilim ürünleriyle olaylarının tarihsel kaynak, gelişim, evrim, yayılım, değişim ve öteki sorunlarını belirtmek ya da çözmek amacıyla başvurulan çizge yöntemi. |
| çağdaş halkbilim | Araştırma ve inceleme alanı, yalnız çağımız halkbilim ürünleri olan bilim dalı. |
| çağdaş sağaltmanlık | Koruma ve sağaltım uygulamaları, yalnız bilimsel yöntemlere dayanan sağaltmanlık türü. krş. halk sağaltmanlığı, ilkel sağaltmanlık. |
| çakıltaşı bakısı | Düz bir alana atılan çakıltaşlarına bakılarak geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. un bakısı. |
| çapraz kültür yöntemi | Dünyanın dört bir bucağından derlenen gelenek, görenek, boşinanç, masal, öykü, bilmece, türkü, atasözü, tören, sağaltmanlık ve tüm öteki halkbilim olay ve ürünlerinin aralarındaki evrensel düzeni saptamak ve göstermek amacıyla, benzer kültür belgelerinin |
| çekim | Öğe, örge, örge karması ya da değişkenler arasında denge kurarak halkbilim ürünleriyle olaylarının yaşamlarını sağlayan, bunlar arasında yeni ilişkiler düzenleyerek yeni halkbilim ürün ve olaylarını oluşturan güç. bk. öğe, örge, değişken. |
| çember masal | Dönüp dolaşıp yine aynı noktaya gelindiğinden bir türlü sonuçlanamayan masal türü. krş. bitimsiz masal, döner masal. |
| çevre | İnsanla onun yarattığı kültürün coğrafyasal ve yaşambilimsel dış çevresi, bk. kültür, insan coğrafyası, çevresel kültür, ikincil çevre, çevresel saptamacılık. |
| çevrebilim | Araştırmalarını, insanla çevrenin karşılıklı etkileşimleri üzerinde yapan bilim kolu. |
| çevrecilik kuramı | Halk Kültürünün oluşum, evrim, değişim, yayılım ve başkalaşımında en büyük etkenin çevre olduğunu ileri süren kuram. bk. çevre, halkbilim ürünü, halkbilim olayı. |
| çevresel halk kültürü | Belli bir coğrafya bölgesine ilişkin halk kültürü, bk. halk kültürü, çevresel halkbilim. |
| çevresel halkbilim | Belirli bir coğrafya bölgesine ilişkin halk kültürünü inceleyen halkbilim, bk. halk kültürü, çevresel halk kültürü, krş. halkbilim. |
| çevresel kültür | İnsanın sürekli olarak içinde yaşadığı doğal ve kültürel etkenler. |
| çevresel saptamacılık | bk. çevrecilik kuramı. |
| çocuk oyunu | Çocukların içgüdüsel oyun gereksinmelerinin toplumsal yaşantı üzerinde yaptığı etkiler sonucunda oluşan ve çoğunluğu kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze değin gelen halkbilim ürünleri, bk. halk oyunu. |
| çoğul görev | Birden çok görevi bir arada yapan halkbilim olay ya da ürünü. |
| çokbireşimli dil | Başka dillerde birkaç sözcükle anlatılan nesne, aygıt ya da olayların bir bölümünü bir tek sözcükle anlatan dil. bk. bireşimli dil. |
| dağılım | Halkbilimle ilgili ürün ve olayların coğrafyadaki dağılımı, bk. yayılım. krş. koşut gelişim. |
| dayısal sakınma | Çocukların, annelerini dayılarından sakınma göreneği, bk. sakınma, görenek, krş. addan sakınma. |
| defne bakısı | Ateş üzerinde tutulan kuru defne ağacı dalının çıkardığı seslere dayanılarak geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. bitki bakısı. |
| değer | Halkın, kendi yarattığı ya da benimsediği kültür ürün ve olaylarından her birine biçtiği değer. bk. törensel değer, toplumsal değer, açık değer, kapalı değer. krş. değer değişimi. |
| değer değişimi | Anlamsal değişim adı verilen yatay oluşumla, durum değişimi denilen dikey oluşumun sonucu olarak halkbilim ürün ve olaylarında gözlemlenen değersel değişme, bk. anlamsal değişim, durum değişimi, değer. |
| değini | İki ayrı kültürel çevreye ilişkin halkbilim ürün ve olaylarının canlı ya da cansız taşıyıcılar yardımıyla karşı karşıya gelmeleri, bk. değini kuramı. |
| değini kuramı | Halk kültüründeki tüm değişim ve yayılmaların ancak değini yoluyla olacağına ilişkin kuram. bk. değini. |
| değişi | Halkbilim olaylarıyla ürünlerinin hiçbir dış etken olmadan özbiçimleriyle olgularının büyük ölçüde değişmesi, bk. değişi kuramı. |
| değişi kuramı | Halkbilim ürünleriyle olaylarının hiçbir dış etken olmadan kendiliklerinden değişeceklerine ilişkin kuram. bk. değişi. |
| değişken | Değişik etkenler altında kalan bir halkbilim ürün ya da olayından, çok küçük ayrımlar göstererek türeyen yeni ürün ya da olayların her biri. bk. çekim. |
| değişkin | Ana örnekten belirgin değişikliklerle ayrılan ve belli bir yerel çevre içinde birçok değişkenleri bulunan halkbilim ürünü. bk. yuvarlama. |
| değişmeceli bilmece | Yapısı, büyük ölçüde değişmeceli bir düzen içinde oluşan bilmece türü. bk. bilmece, krş. betimsel bilmece. |
| denge kuramı | Halk kültürünü oluşturan öğeler arasında sürekli bir denge olduğunu savunan görüş. bk. denge. |
| derleyici | bk. halkbilim derleyicisi. |
| dev masalı | Düşsel bir evrende kral, kraliçe, prens, prenses ve yiğitlerin dev, canavar ve ejderhalarla yaptıkları, her biri utkuyla sonuçlanan, büyülü ve doğaüstü oluşumları konu alan, özellikle insanların hayvan kimliğine bürünmelerinden sözedilen, ayrıca yiğitleri |
| dîn | Görünen, görünmeyen doğaüstü güç, nesne ya da varlığa inanma nedeniyle doğmuş olan ve bireylerin gerek birbirleriyle, gerek çevreleriyle ilişkilerini birtakım kutsal uygulama ve davranışlarla düzenleyen, sağlayan evrensel olgu. bk. ilkel din, halk dini, a |
| dışevlilik | Bir toplumu oluşturan sınıf, kast ya da altkültür birimleriyle boylarda bireylerin, bir takım dinsel, büyüsel ve geleneksel nedenlerle, yalnız üyesi bulundukları topluluk dışından eş seçerek evlenmelerini zorunlu kılan kural. bk. sınıf, altkültür, boy. kr |
| dışyapı | Bir halkbilim ürün ya da olayının dış görünümü bk. halkbilim ürünü ,halkbilim olayı,değişken,değişkin,değişi. krş.iç yapı |
| dil | Bir toplum üyelerinin birbirlerine düşünce ve dileklerini anlatmak amacıyla kullandıkları, ilgili toplumca benimsenen ses simgelerinden oluşan ve belirli bir düzene göre işleyen kültürel dizge. bk. yaşayan dil, tümbireşimli dil, törensel dil, temel dil, ö |
| dinsel gözdeğme sağaltımı | Göz değdiğine inanılan hastanın başucunda dua okuma, yastığının altına Kuran koyma ya da hastaya dualı su içirme gibi sağaltma türlerinden her biri. bk. gözdeğmesinden korunma, krş. gözdeğme sağaltımı, ilaçla gözdeğmesi sağaltımı. |
| dinsel gözdeğmelik | Üzerine birtakım dinsel sözler yazılı kâğıt, bez, mumlu bez ya da madensel bir öğeden oluşan gözdeğmelik türü. bk. gözdeğmelik. krş. yazılı muska. |
| dipbudunbilim | Toplumların kültürlerini, kaynaklarından yazının kullanılmaya başlandığı çağa kadar geçen dönem içinde tüm aşama ve oluşumlarıyla inceleyen bilim dalı. bk. kültür. |
| dirimbilimsel akraba | Evlenme sonucu doğan çocukların birbirlerine ya da ana ve babalarına karşı durumları, bk. akraba. |
| dirimsel halk kültürü | Her tür iç ve dış dirençlere karşın, dengesel durumunu yitirmeden, içerik ve yapısında değişimler oluşan halk kültürü, bk. denge, halkbilimsel güç, halkbilimsel süreç. krş.duruk halk kültürü,duruk halkbilim, halkbilimsel durağanlık. |
| dirimsellik | Dinin çıkışına kaynaklık ettiği savunulan, doğada varolduğu sanılan, etkisi özellikle belirli nesne, hayvan ve insanlarda daha belirgin olan etkin yaşam gücü tasarımı ve inancı, bk. din. krş. büyücülük. |
| doğa | İnsan yaratısı kültürün dışında kalan, içinde insanın da bulunduğu tüm canlılarla cansız nesneler, dünya, evren ve bunlarla ilgili olaylardan oluşan düzen. bk. kültür, çevre. |
| doğa sagası | Konusundaki olaylarla bu olayların kaynaklarının, insandaki yaratıcı gücün bir sonucu olduğu ileri sürülen saga türü. bk. saga. |
| doğa söyleni | Evren, yıldızlar, ay, güneş, acun, deniz, bulut, yanardağ, gökkuşağı, yıldırım, fırtına, tufan, yersarsıntısı gibi daha birçok doğa olaylarını konu alan söylen türü. bk. söylen, krş. yaşam söyleni, toplumsal söylen, işbilimsel söylen. |
| doğal çevre | İnsan ile kültürün dışında kalan doğa ve tüm canlılar, bk. çevre. krş. toplumsal çevre, kültürel çevre. |
| doğalcılık | İlkel adamın, kişileştirdiği ya da Tanrılaştırdığı kimi doğa öğeleriyle doğa olaylarının çevresinde yarattığı dinsel düzen. bk. din. krş. dirimsellik, yıldızcılık. |
| doğaüstü balad | Konusu doğaüstü varlık, güç, oluşum ve olaylar olan balad. bk. büyülü balad. |
| doğaya tapma | Doğada insanüstü güçler bulunduğuna ilişkin inancın sonucunda oluşan olan uygulamaların tümü. krş. insanbiçimcilik. |
| doğu kuramı | Rus ve Batı Avrupa halk kültürünün, Türk halkbilgisinin etkisi altında kaldığını savunanların ileri sürdükleri görüş, bk. halk kültürü, halk bilgisi, krş. yayılım. |
| doğubilimci | Dil, masal ve öteki halkbilim ürünlerinin doğu kaynaklı olduklarını savunan bilim adamı. bk. doğubilimci okul. |
| doğubilimci okul | Dil ve halkbilim ürünlerinin doğu kaynaklı olduğunu savunanların kurdukları bilimsel okul. |
| doğum | Yeni bir bebeğin dünyaya geliş olayı |
| doğum ağacı | Ağaçlarla çocukların gelişimleri arasında bir bağ bulunduğuna ilişkin evrensel inancın uygulanması sırasında, doğan çocukla birlikte dikilen ağaç. krş. kutsal ağaç, yaşam ağacı, |
| doğum kanı | bk. kansal kutyasak. |
| dosdoğru boşinanç boyutu | Boşinançların, kuşakları birbirlerine bağlayan özelliği, bk. boşinanç. krş. dosdoğru gelenek boyutu. |
| dosdoğru gelenek boyutu | Geleneğin kuşakları birbirlerine bağlayan özelliği, bk. gelenek boyutları. |
| dostluk oyunu | Konukseverlik, arkadaşlık ve dostluğu anlatan halk oyunu, bk. halk oyunu. krş. yiğitlik oyunu, şeytan oyunu. |
| dölüt örtüsü bakısı | Dölüt örtüsüne bakarak geleceği okuma işi. bk. bakı. |
| döner masal | Ne denli anlatılırsa anlatılsın sonuçlanmasına olanak bulunmayan masal türü. krş. çember masal, bitimsiz masal. |
| dönüşsel ilişki | Halk kültürüyle egemen kat kültürü arasında varolduğu savunulan sürekli ilişki, bk. aydın kültürü. |
| dönüşüm | Dünya halkbiliminde bir amacı gerçekleştirmek, cezadan kaçınmak ya da yarışma kazanmak amacıyla genellikle büyüsel yollarla, insan, hayvan, nesne ve doğaüstü güçlerin birbirlerinin biçim ve görevlerini alabileceklerine ilişkin evrensel halk inancı, bk. ha |
| dönüşümcü | Bugünkü koşullarıyla dünyayı ve kültürü yaratan söylensel kişi. |
| dönüşümcülük | Her toplumun kendisiyle ilgili halk kültürünün her tür iç ve dış kültürel, doğal etkenlerin baskısı altında değişebileceğini öngören bilimsel kuram. bk. toplum, halkkültürü, doğal çevre, kültürel çevre, krş. insanbilimsel okul, coğrafyasal kuram. |
| durağanlık yasası | Değişik dış etkenlerin baskıları altında kalan anlatıların yapı ve görevlerinde birçok değişiklik olmasına karşın, özlerinde hiçbir değişiklik olamayacağına ilişkin halkbilim yasası. |
| duruk halk kültürü | Her tür iç ve dış etkenlere karşı direnerek, içerik ve yapısını olduğu gibi korumuş olan halk kültürü, bk. halk kültürü, duruk halkbilim, krş. halkbilimsel güç- |
| duruk halkbilim | Halkbilimin, konusunu değişmeyen halk kültürü olay ve ürünlerinden alan bir dalı. bk. halkbilim, halk kültürü, duruk halk kültürü, kalıntı, krş. halkbilimsel güç, halkbilimsel süreç. |
| durum baladı | Bir durumla ilgili olayları konu alan balad türü. |
| durum değişimi | Dikey oluşum da denilen halk ve seçkin kültürleri arasındaki kültürel alışveriş. (Belirtildiğine göre, büyük çoğunlukla, halk kültürü seçkin kültürün etkisi altında kalmaktadır.) krş. yatay oluşum, anlamsal değişim. |
| duygusal masal | Duygusal olayların gerçekçi bir oluşum içinde anlatıldığı masal türü. bk. gerçekçi masal, alışılmış masal. krş. öykülem, öykülü serüven, öykülü masal, öykülü saga. |
| düş bakısı | Rüyaları açıklama yöntemiyle geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. ölü bakısı. |
| düşünsel halkbilim | Halkbilimin, düşün alanına giren konularla ilgilenen dalı. bk. halkbilim. |
| düşyorum | Halkın, düşlere dayanarak kişi, nesne ve olayların geçmiş ya da gelecekleriyle ilgili olarak yaptığı geleneksel yorumlar, bk. halkbilgisi. krş. halk bitkibilimi, halk hayvanbilimi, halk havabilimi, halk yıldızbilimi, bakı. |
| düz örnek | Değişik etkenler altında kalan bir ilkörneğin köy, ilçe, il, iller bölgesi, ulus ya da uluslararası bir alan içinde dağılmış değişik biçimlerinden oluşan ikinci bir ilkörnek. bk. değişi |
| edinim masalı | Prenseslerin, kavgasız ve savaşsız olarak, yalnız güç sorunların çözümlenmesi yoluyla elde edildiklerini anlatan masal türü. bk. kurtarım masalı, krş. aşk masalı. |
| egemen dil | Aynı bölgede bulunan iki dilden, diğerinin üzerinde etkin olanı. bk. dil. |
| egemen gelenek | Değişik geleneksel düzenlerde egemen olan geleneksel öğelerin tümü. bk. gelenek, öğe. |
| egemen görenek | Değişik geleneksel düzenlerde egemen olan göreneksel öğeler, bk. gelenek, egemen gelenek, öğe, görenek. |
| el sanatı | İnce el uzluğu isteyen ve ancak bu konuda yetişmiş yetenekli kişilerin uğraşısı olan sanat türü. bk. sanat. krş. halk sanatı. |
| erden doğumu | Genç bir kızın hiç bir cinsel ilişkide bulunmadan, şu ya da bu biçimde karşılaştığı doğaüstü güçler, koruyucular, ruhsallaşan nesnelerin etkisiyle gebe kalıp, çocuk doğurabileceğine ilişkin evrensel bir halk inancı, bk. doğum. |
| erginlik oyunu | Erginlik çağına erişen genç kız ve delikanlıları, yeni bir topluma sokmak ve onlara yeni yaşamları için gerekli bilgileri vermek amacıyla oynanan bir halk oyunu türü. bk. oyun, halk oyunu. krş. evlenme oyunu, sevi oyunu, erlik oyunu. |
| erlik oyunu | Erkeklik organının yaratıcılığı inancının doğurduğu ve bol ürün elde etmek amacıyla erkek kadın bir arada çiftleşme olaylarının büyük ölçüde benzerleri yapılarak oynanan evrensel halk oyunu. bk. oyun, halk oyunu, krş, evlenme oyunu, sevi oyunu, erginlik o |
| eskil uygarlık | Geleneksel toplumlara ilişkin halkbilim kalıntılarıyla bunların oluşumlarını inceleyen bilim dalı. bk. uygarlık. krş. kültür, halkbilim. |
| eş | Dölütle dölyatağını birbirine birleştiren, doğum sırasında çocuktan sonra çıkan halk arasında çocukla eş tutulan, bu nedenle çocuğun yazgısını, karakterini, gelecekteki işini etkileyeceği inancıyla birtakım geleneksel ve büyüsel işlemlerden geçirilen zar. |
| evlenme oyunu | Bekârlıktan evliliğe sağlıklı bir geçişle sürekli, mutlu ve istenmeyen etkenlerden arınmış birleşim sağlamak amacıyla oynanan bir halk oyunu türü. bk. oyun. krş. sevi oyunu, erginlik oyunu, erlik oyunu, ölüm oyunu. |
| fare bakısı | Farelerin devinimlerinden geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. kuş bakısı. |
| fin okulu | Kaarle Krohn’un kurduğu ve tarihsel-coğrafyasal yöntem yardımıyla masal ile birlikte kimi halkbilim ürünlerinin kaynak, gelişim, göç yollarıyla yönlerini çözmeyi amaçlayan okul. bk. tarihsel-coğrafyasal yöntem. krş. insanbilim okulu. |
| gelenek | Bir kuşaktan diğerine tarihsel ve toplumsal bazı değişikliklere uğradıktan sonra ve yalnız konuşma yoluyla geçerek çağımıza ulaşan, kültürel kalıntılar, alışkanlıklar, bilgi, töre ve davranışlar, bk. geleneksel yasa, gelenek özdeği, gelenekçilik, geleneks |
| gelenek boyutları | Gelenekleri oluşturdukları savunulan özellikler, bk. gelenek, dosdoğru gelenek boyutu, krş. boşinanç boyutları. |
| gelenek özdeği | Gelenekleri oluşturan her türlü halkbilim ürünü. bk. gelenek, krş. sözlü gelenek, yazınsal gelenek . |
| gelenekçilik | Kimi toplumlarda saptanan geleneklere sıkı sıkıya bağlılık durumu, bk. gelenek, krş. boşinanççılık. |
| geleneksel balad | bk. balad. |
| geleneksel çevre | Benzer gelenek ürünlerini taşıyan kişilerden oluşan çevre. bk. gelenek, krş. göreneksel çevre, boşinançsal çevre. |
| geleneksel gerileme | Tarihsel, toplumsal, kültürel, ekonomik ve daha birçok etkenler altında kalan kimi geleneklerin öz biçimleriyle olgularını yitirerek yeni bir halkbilim ürün ya da olayına dönüşmeleri biçimindeki oluşum, bk. halkbilimsel gerileme, gelenek, tapıncak. krş. g |
| geleneksel katman | Geleneklerin bağlı olduğu tarihsel katman, bk. gelenek, krş. göreneksel katman, boşinançsal katman. |
| geleneksel öğeler | Yaşlı kuşaklardan genç kuşaklara aktarılan halkbilim öğeleri, bk. öğe. |
| geleneksel süreklilik | Tarihsel, çağdaş gelenek ya da gelenek öğeleri arasındaki bağ. bk. gelenek, öğe. krş. göreneksel süreklilik, boşinançsal süreklilik. |
| geleneksel tîimge | Birçok geleneksel öğenin belirli bir amaç için bir araya gelmesinden oluşan ve olgu yönünden bütünlük gösteren halkbilim ürünü. |
| geleneksel uygarlık | İçinde eski çağlarla ilgili kültür öğeleri bulunan uygarlık biçimi, bk. kültür, öğe. krş. halk kültürü. |
| geleneksel yasa | Geleneklerin zorlanması karşısında halk tepkisinin oluşacağına ilişkin yasa. bk. gelenek, krş. göreneksel yasa. |
| gelişimsel boyut | Geleneklerin kökeninde varolan gelişme gücü. bk. gelenek boyutları, krş. gelenek. |
| genel gelenek boyutu | Geleneklerin kökeninde varolan gelişme gücü. bk. gelenek boyutları. |
| genel örnek | Bir kültürün tümünü içerdiği ileri sürülen dokuz konulu taslak, bk. savaş, din, bilgi, sanat, dil. |
| gerçek bilmece | Yapılarındaki kesimler arasında, çözümlerini güçleştirici aykırılık, yanlış görüntü, eksik ya da çok fazla ayrıntı bulunan, halkın yarattığı ya da benimsediği betimsel nitelikte olan bilmece türü. bk. bilmece, betimsel bilmece, yapay bilmece. |
| gerçekçi masal | Doğaüstü olaylar yerine dolandırıcılık, aldatma, hırsızlık vb. durum ve olayları işleyen masal türü. bk. öykü, öykücük, öykülü serüven, öykülü masal, öykülü saga. |
| gezgin küitür | Çoğu bilim adamlarınca, birçok özellikleri, en çok da yayılım gücü yönünden, halk kültüründen üstün olduğu savunulan kültüre verilen bir başka ad. bk. kültür, halk kültürü, yayılım. |
| gezi bakısı | Bir gezi sırasında ilk görülen hayvan ya da insana bakılarak geleceği okuma işi. bk. bakı krş. insan bakısı, hayvan bakısı. |
| gezici söylem | Peri masallarından daha kısa olan ve değişik biçimleri yeryüzünün birbirinden çok uzak bölgelerine dağılmış bulunan dinsel nitelikteki anlatı türü. bk. söylem, değişken, krş. peri masalı. |
| giysi | Her türlü dış etkenlerden korunma, güzel ve çekici görünme, bağlı bulunduğu toplumsal sınıfı belirtme, yaşadığı ruhsal durumu dışa vurma, geleneklerin ve modanın etkisini yansıtma amacıyla giyilen, örtünülen, kuşanılan doğal ya da yapay nesnelerin tümü. |
| gizemsel katılım | Kimi bilginlerce, ilkel toplumlarda algılayıcıyla algılanan nesne arasında varolduğu öngörülen özel bağ. (Örneğin bir ilkelin, baktığı bir ağaç ya da nesnede insansal özellikler görmesi oluşumu.) bk. canlandırmacılık. krş. kutgüç, atasoy, doğaya tapma, ha |
| gizli halkbilim | Gözle görülebilme olasılığı bulunmayan halkbilim ürün ve olayları, bk. halkbilim ürünü, halkbilim olayı. krş. açık halkbilim, özdeksel halkbilim, tinsel halkbilim. |
| göbek oyunu | Cinsel birleşme sırasında yapılan bedensel devinimleri belirtme amacını güden, yalnız kadınlarca oynanan halk oyunu türü. bk. oyun. krş. benzetimsel büyü. |
| göç yayılım | bk. temel yayılım. |
| göksel oyun | Güneş, ay ve yıldızlarla ilgili olarak yapılan oyunların tümü. bk. güneş oyunu, ay oyunu, yıldız oyunu. krş. ateş oyunu, av oyunu. |
| görenek | Bir toplumda halkın yasaların ve yönetici kurumların etkisi altında kalmadan toplumsal, ekonomik, kültürel ve güncel sorunlarını, dinsel ve geleneksel anlayışlarına aykırı düşmeyecek bir biçimde çözümlemek amacıyla oluşturduğu ve kesinkes uyulması zorunlu |
| göreneksel çevre | Benzer halkbilim ürünlerini taşıyan bireylerden oluşan çevre, bk. görenek, krş. geleneksel çevre, boşinançsal çevre. |
| göreneksel gerileme | Tarihsel, toplumsal, kültürel, ekonomik ve daha birçok etkenler altında kalan bazı göreneklerin, öz biçimleriyle olgularını yitirerek yeni bir halkbilim ürün ya da olayına dönüşmeleri biçimindeki olgu. bk. görenek, tapıncak. krş. halkbilimsel gerileme, ge |
| göreneksel katman | Göreneklerin bağlı oldukları tarihsel katman, bk. görenek, krş. geleneksel katman, boşinançsal katman. |
| göreneksel süreklilik | Tarihsel ve çağdaş görenek ya da görenek öğeleri arasındaki bağ. bk. görenek, öğe. krş. geleneksel süreklilik, boşinançsal süreklilik. |
| göreneksel yasa | Göreneklerin zorlanması karşısında oluşan halk tepkisi, bk. görenek, krş. geleneksel yasa. |
| görünmezlik | Dünya halkbiliminde saptanan, insanların şapka, yüzük, çıngırak gibi büyüsel araçlar yardımıyla görünmez duruma gelmeleri, bk. büyü. |
| görüntüsel büyü | Birey ya da onun bir parçasının heykelcik, resim vb. yollarla yapılan taslakları üzerinde oluşturulan her türlü eylemin, olduğu gibi bireye yansıyacağı inancının yarattığı büyü türü. bk. büyü. krş. benzetimsel büyü. |
| gözdeğme | Kötü niyet ve etkin bakışlı, toplumuna göre mavi gözlü, sarı saçlı ya da kara gözlü, kara saçlı kişilerin, isteyerek ya da istemeyerek baktıkları, övdükleri, dokundukları canlıların, özellikle çocuk ve hayvanların, hastalanacakları, sakatlanacakları, yoks |
| gözdeğme sağaltımı | Gözdeğmeye uğrayan kişiyi sağaltmak amacıyla başvurulan uygulamaların tümü. bk. büyülü gözdeğme sağaltımı, dinsel gözdeğme sağaltımı, ilaçla gözdeğme sağaltımı. |
| gözdeğmelik | Halkın, kendisinde gözdeğmesine karşı doğal koruma gücü bulunduğuna ya da bir dizi işlemle bu gücü kazandığına inandığı nesneleri bir araya getirerek değişik biçimlerde kullandığı geleneksel koruma aracı. bk. yapımsal gözdeğmelik, bitkisel gözdeğmelik, di |
| gözdeğmesinden korunma | Halkın büyük korku duyduğu gözdeğmesinden korunmak amacıyla uyguladığı önlemler, bk. gözdeğme, gözdeğmelik. krş. muska. |
| güçsınav | Suçluyu bulmak amacıyla sanıkları ateşe atmak, dağlamak, suya daldırmak, zehirlemek, birbirleriyle döğüştürmek, yaban hayvanlarının arasına bırakmak, yanıtlanması güç sorular sormak ve daha birçok deneylerden geçirerek yapılan geleneksel ve evrensel yargı |
| gülmeceli masalcık | Dinleyicileri güldürmek amacıyla söylenen masalcık,. bk. masalcık, ala. |
| güneş oyunu | Güneşin evren, dünya ve yaşamın yaratıcısı olduğuna ilişkin inancın doğurduğu oyun türü. (Bu oyunda güneşin yıllık, yıldönümlük, günlük evreleriyle dua etme, kurban kesme, canverme gibi uygulamaların birer benzetimleri yapılmaktadır.) bk. oyun, benzetimse |
| güneşçilik | İlk dinin ilk adamın güneşi kişileştirmesi ya da Tanrılaştırması sonunda doğduğuna ilişkin görüş. bk. din, doğalcılık, aycılık. |
| halk | Bir toplum içinde, ortak gelenek, görenek, davranış ve uygulamalardan oluşan bir kültürel düzende yaşayan insan topluluğu, bk. halk kültürü, halk yaşantısı, halk toplumu, halk katmanı, seçkin kültürü, krş. toplum, köy, boy. |
| halk alası | Dinleyenleri eğlendirmek amacıyla düzenlenen, içi kurnazlık, dalavere ve alalarla dolu olan geleneksel anlatı türü. bk. ala. krş. masal, öykü. |
| halk aşçılığı | Halkın geleneksel yollardan öğrenerek uyguladığı, değişik bölgelere göre ayrılıklar gösteren aşçılık türü. krş. halk giysisi. |
| halk baladı | bk. balad. |
| halk bilmecesi | Halk ürünü olan bilmece türü. bk. bilmece, krş. sanat bilmecesi, bilgin bilmecesi, yazınsal bilmece. |
| halk bitkibilimi | Halkın bitki dünyasıyla ilgili bilgi ve uygulamalarını içeren bilim dalı bk. halkbilim, krş. halk hayvan bilimi, halk havabilgisi, halk yıldızbilimi, bakı, düşyorum. |
| halk buluşu | Daha önceleri varolup da uzun süre unutulmuş olan halk kültür ürün ve olaylarının halkça yeniden ortaya çıkarılışı, bk. buluş. krş. yaratı, halk yaratısı. |
| halk büyüsü | Bir isteği gerçekleştirmek amacıyla halkın ortaklaşa oluşturduğu büyü türü. bk. büyü. krş, ölü büyüsü. |
| halk dili | Halkın en büyük yaratılarından biri olan, ilgili toplumun değişik yerlerinde değişik biçimleri bulunan simgesel seslerden oluşan konuşma aracı. bk. dil, bölgesel dil. |
| halk dini | Bir toplumda halkın sözlü gelenek yoluyla benimsediği din türü. bk. din. krş. ilkel din, uygar din, büyü. |
| halk el sanatı | Halk kültüründe yetenekli kişilerin uğraşısı olan ve ince el işçiliği isteyen geleneksel sanat türü. |
| halk geleneği | Halkın, tarihsel akış içinde benimsediği, toplumsal değiniler yoluyla öz yapısına sindirdiği kültür ürünlerinden oluşan düzen. bk. tarihsel okul, tarihsel halkbilim, değini. |
| halk giysisi | Halkın, dış ve iç etkenlerle kimi değişikliklere uğramış olan geçmiş kuşaklara ilişkin geleneksel giysisi, bk. giysi. |
| halk günbilgisi | Halkın, bir yıl içinde arka arkaya gelen günlerle toplumsal, ekonomik, kültürel, dinsel ve büyüsel oluşumları saptamak amacıyla kullandığı geleneksel bilgi ve uygulamaları, bk. yıldızbilim. |
| halk havabilgisi | Halkın, hava olaylarını yerel deneyimlerine dayanarak değerlendirmesi, yorumlaması, sonuçlar çıkarması, birtakım mutlu ve mutsuz olaylara önbelirti saymasıyla ilgili geleneksel inançları, bunlara dayalı bilgi ve uygulamaları, bk. halk bitkibilimi, halk ha |
| halk hayvanbilimi | Halkın hayvan dünyasıyla ilgili bilgi ve uygulamalarını içeren bilim dalı. bk. halkbilim, krş. halk bitkibilimi, halk havabilgisi, yıldızbilim, bakı, düşyorum. |
| halk işleyimi | Halkın gereksinmelerini karşılamak amacıyla oluşturduğu, geleneksel yollardan edindiği ve dış kültürlerden esinlendiği ya da özümsediği araç ve gereçlerin tümü. krş. halk sanatı, halk el sanatı. |
| halk katmanı | Bir toplumda, halkbilim ürünlerini yaratan ve yaşatan büyük insan kütlesi, bk. topluluk, krş. aydın kültürü. |
| halk koşuğu | Halk ozanlarının belirli bir uyak, ölçü ve dize düzenine göre sazlı ya da sazsız olarak oluşturdukları koşuk türü. bk. halk ozanı, sözlü halkbilim. |
| halk kökbilgisi | Bir halkbilim sözcüğünün ilk biçimini saptamak amacıyla, o sözcükle ilgili halk söylentilerinden yararlanılarak yapılan inceleme. |
| halk kültürbilimi | Toplumsal yaşantı dışında kalan halk kültür ürünlerini inceleyen bilim kolu. bk. halkbilim. |
| halk kültürü | Halkın, geleneksel yollarla edinmiş olduğu geçmiş çağların kültürüyle, kendisinin yarattığı bugünün kültürü ve dış ülkelerden ödünç alarak benimsediği yabancı kültürden oluşan karma kültür, bk. halk yaşantısı, krş. aydın kültürü. |
| halk malı | Halkın yarattığı ya da benimsediği düşünsel, toplumsal ve özdeksel kültür ürünlerinin tümü. bk. halk kültürü, krş. aydın kültürü. |
| halk masalı | bk. masal. |
| halk müziği | Yazılı hiçbir kuram, kural ve öğretiye dayanmadan, yalnızca işitme yoluyla öğrenilerek kuşaktan kuşağa aktarılan, coğrafyaya bağlı değişkenler dışında toplum çapında bir bütünlük gösteren, ilkel yapıda çalgı ve araçların kullanıldığı geleneksel müzik türü |
| halk oyunu | Halkın malı olan ya da halkın benimsediği oyun türü. bk. oyun. |
| halk ozanı | Halk kültürüyle kişisel yeteneğin birlikte oluşturduğu, yaratılarını sazla çalıp söyleyen geleneksel ozan. bk. halk koşuğu, sözlü halkbilim. |
| halk ruhbilimi | Halk kültürünü oluşturan kişilerin ve yığınların ruhsal durumlarını, olaylar karşısındaki etki ve tepkilerini, davranış biçimlerini inceleyen halkbilim alanı. bk. halk kültürü, krş. köylü ruhbilimi. |
| halk sagası | bk. saga, yiğitlik sagası. |
| halk sağaltmanlığı | Halkın, sayrılıktan korunmak ve sayrılığı sağaltmak amacıyla başvurduğu doğal, büyüsel ve dinsel yöntemlerin tümü. krş. ilkel sağaltmanlık, çağdaş sağaltmanlık. |
| halk sanatı | Halkın, doğal çevresiyle geleneksel kültürünün etkisi altında kalarak oluşturduğu ya da seçkin ve öteki kültürlerden alarak benimsediği, beğenisel yanı yararlı yanından daha çok olan ürünlerin tümü. bk. sanat. krş. el sanatı, halk kültürü. |
| halk serüveni | bk. serüven. |
| halk şenliği | bk. şenlik. |
| halk tiyatrosu | Kökeni tarihin derinliklerine dayanan, yaratıcısı, oyuncusu ve seyircisi halk olan geleneksel tiyatro türü. bk. büyü. |
| halk toplumu | Tarihsel, toplumsal, kültürel ve bazı yan etkenlerin baskısı altında halk kültürü adı verilen ortak bir ürünü yaratıp yaşatan insan topluluğu, bk. toplum, krş. köy, ulus, boy. |
| halk tüzesi | Halkın kendi tüzel sorunlarını çözmek ve gereken önlemleri almak amacıyla kurduğu geleneksel düzen. |
| halk uygulaması | bk. uygulama. |
| halk yapıcılığı | Halkın geleneksel yollardan öğrenerek uyguladığı yapıcılık türü. bk. yapıcılık, krş. halk giysisi, halk sanatı, halk el sanatı. |
| halk yapıntısı | Halk düşününün yarattığı gelenek, bk. gelenek, krş. toplumsal gelenek, kişisel gelenek. |
| halk yaratısı | Halkın, halkbilimsel ürün ve olaylara dayanarak, daha önce varolmayan yeni halk kültürü ürün ve olaylarını yaratması, bk. yaratı, krş. halk buluşu, buluş, yayılım, karşılaştırma yöntemi, tarihsel yöntem. |
| halk yaşam biçimi | Halk kültürünün gelişimini ve oluşumunu sağlayan etkenlerin tümü. bk. halk kültürü. |
| halk yaşambilimi | Halk yaşamıyla ilgili bütün olayları, bu yaşamı yansıtan masal, öykü, atasözü, bilmece, türkü, saga, gelenek, görenek gibi ürünleri inceleyen bilim kolu. bk. halkbilim, halk kültürbilimi. krş. budunbilim. |
| halk yaşantısı | Halk yaşantısını oluşturan toplumsal ve ekonomik ürünlerin tümü. bk. halk kültürü, halk katmanı, halk toplumu, krş. aydın kültürü, seçkin kültürü. |
| halk yazını | Adı belli olan ve olmayan kişilerin yarattıkları koşuk, destan ve öykü gibi yazın türlerinin tümü. bk. halk koşuğu. |
| halk yıldızbilimi | Halkın bilinmeyeni çözmek amacıyla yıldızlarla ilgili olarak kullandığı yöntem ve uygulamaları konu alan bilim dalı. bk. halkbilgisi. krş. halk bitkibilimi, halk hayvanbilimi, halk havabilgisi, yıldızbilim, bakı, düşyorum. |
| halk zanaatı | Demircilik, bakırcılık, kalaycılık, urgancılık, testicilik vb. ileri düzeydeki geleneksel halk uğraşılarından herbiri. bk. halk sanatı, halk el sanatı. |
| halkbilgisi | Halkbilimin, çevreyi oluşturan canlı, cansız doğal nesnelerle ilgili inanç ve uygulamaları konu alan dalı. bk. halk bitkibilimi, halk hayvanbilimi, halk havabilgisi, halk yıldızbilimi, bakı. krş. halkbilim. |
| halkbilim | Toplumların, halk katmanlarının tinsel ve özdeksel kültürlerini tarihsel, toplumsal ve coğrafyasal boyutlarıyla bu boyutların birbirleriyle ilişkilerini saptayarak kaynak, evrim, yayılım, değişim, etkileşim gibi daha birçok sorunlarını kendine özgü yöntem |
| halkbilim alan araştırıcısı | Halkbilim alan araştırmaları için gerekli bilgi ve becerilerle donatılmış olan kişi. bk. halkbilim alan araştırması. |
| halkbilim alan araştırması | Önceden hazırlanan bir araştırma tasarısı yardımıyla bir kişi ya da bir kurulun halk arasında yaşayarak gördüklerini, duyduklarını yazı, im, resim, çizgi, ses ve görüntülerini saptayarak gerekli bilgi ve belgeleri toplaması işi. bk. halkbilim alan araştır |
| halkbilim derleyicisi | Halkbilim ürünlerini toplayan kişi. bk. derleyici. |
| halkbilim gereçleri | Halk kültürünü oluştuturan halkbilim olaylarıyla halk ürünleri ve bunların değişkenlerinin tümü. bk. halkbilim, halkbilim olayı, halkbilim ürünü, halkbilim verisi, değişken. |
| halkbilim olayı | Halkın yarattığı ya da gerçekleştirdiği halkbilimsel oluşumlardan her biri. bk. halk ürünü,halk uygulaması. |
| halkbilim öğesi | bk. öğe, öğe tümgesi. |
| halkbilim tümgesi | Belirli amaçları gerçekleştirmek üzere birbirleriyle ilişki kurmuş olan ya da birbirlerinin işleyişlerini tamamlayan öğelerin oluşturduğu bir halkbilim düzeni, bk. öğe, katılgan öğe, ayrık öğe. |
| halkbilim ürünlerinin geçişimi | Halkbilim olay ve ürünlerinin geçmiş çağlardan günümüze bir toplumsal bölükten diğer toplumsal bölüğe geçişi. |
| halkbilim ürünü | Halk kültürünü oluşturan özdeksel ve tinsel yapıtların tümü. bk. halkbilim olayı, halk kültürü. |
| halkbilim verisi | Halkbilimin konusuna giren her tür bilgi ve bilgi kaynağı, bk. halkbilim ürünü, halkbilim olayı. |
| halkbilim yasası | Halkbilimin sağlıklı bir biçimde işleyiş ve uygulanışını gerçekleştirmek ereğiyle halkın kullandığı yöntemleri belirleyen kesin kurallardan her biri. |
| halkbilimci | Halkbilim alanıyla ilgili araştırma, derleme, incelemeler yapan ve çalışmalarının sonuçlarını, yöntemine uygun bir biçimde açıklayan kişi. bk. özengen halkbilimci, uğraşman halkbilimci. |
| halkbilimsel çevre | Belli bir yere ilişkin halkbilim olay ve ürünleri. |
| halkbilimsel denge | bk. denge. |
| halkbilimsel durağanlık | Uzun ya da kısa bir süre için iç ve dış etkilere direnerek yapısında değişim, kültürleşme, başkalaşım gibi halkbilimsel olayların hiçbiri görülmeyen halk kültürünün durumu, bk. halkbilim, halk kültürü, halkbilimsel güç, kültürel güç, kültürel süreç. |
| halkbilimsel gelenek | bk. gelenek. |
| halkbilimsel gerileme | Tarihsel, toplumsal, kültürel, ekonomik ve daha birçok etkenler altında kalan kimi halkbilim ürün ve olaylarının öz biçimleriyle olgularını yitirerek seçkin kültürüne dönüşmelerini içeren oluşum, bk. halkbilim ürünü, halkbilim olayı, seçkin kültürü, tapın |
| halkbilimsel görenek | bk. görenek. |
| halkbilimsel güç | Halk kültürünün, halkbilimsel durağanlık ya da duruk halkbilim durumlarında kalmayarak onun değişim ve gelişimini sağlayan güç. bk. halk kültürü, halkbilimsel durağanlık, duruk halkbilim, krş. halkbilimsel süreç, insanbilim okulu. |
| halkbilimsel süreç | Halk kültürü yapısında art arda görülen değişim, bk. halkbilimsel yasa, halkbilimsel yapı, halkbilimsel değişim, krş. yayılım, dağılım, halkbilimsel durağanlık. |
| halkbilimsel yasa | bk. halkbilim yasası. |
| halkçizim | Halk düşün, söz ve yaşantısını tarihsel bir yöntem içinde inceleyen bilim dalı. bk. halkbilim. |
| hava bakısı | Geleceği öğrenmek için hava koşullarıyla su üzerinde oluşan dalgacıklara bakma işi. bk. bakı. |
| hava değişim bakısı | Hava değişmelerine dayanılarak geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. hava bakısı. |
| hayvan bakısı | Hayvan kemiklerinin ateşte çıkardıkları seslere bakarak geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. kemikçik bakısı. |
| hayvan masalı | İnsanın ikincil durumda kaldığı, ana konu olarak hayvanla ilgili olayların anlatıldığı halk masalı türü. bk. hayvan öyküncesi, nedenli öykünce. krş. hayvan serüveni, hayvan sagası. |
| hayvan öyküncesi | Büyük çoğunlukla, insansal özellikler yüklenen hayvanlarla ilgili imgesel olayları konu alan ve dinleyenler üzerinde aktöresel kimi etkiler yapan halk anlatısı, bk. hayvan masalı, küme, hayvan sagası. |
| hayvan sagası | bk. hayvan masalı. |
| hayvan serüveni | Hayvanların çevresinde oluşan ilginç ve coşkulu olayları konu alan serüven, bk. serüven, hayvan masalı, krş: hayvan sagası. |
| hayvana tapma | Bugün birçok halk kültüründe kalıntıları bulunan ilkadamla ilkellerin, hayvanlarda bulunduğuna inandıkları doğaüstü güçlerden yararlanmak ve hayvan biçimindeki insan ruhlarıyla Tanrılara karşı saygı göstermek amacıyla yaptıkları uygulamalara verilen ad. b |
| hayvansal masalcık | İnsan özellikleri taşıyan kimi hayvanlara ilişkin olayları anlatan masalcık türü. bk. masalcık. |
| hayvansal muska | Üzerinde bulundukları canlılarla nesnelere, ilgili oldukları hayvanların her türlü güç ve özelliklerini yansıtarak onlarda, tehlikelere karşı korunma yetenekleri sağladıklarına inanılan hayvan organ ya da parçaları, bk. muska. krş. yapımsal muska, insan m |
| hoca | islam diniyle ilgili, bilgilerini geleneksel yollarla değil de kutsal kitap Kuran ve öteki yazılı dinsel belgelerden sağlayan, din konusunda halkı eğittiği gibi ona kovuşturması gereken yolu gösteren ve bu arada, Tanrıyla halk arasında bir tür elçilik gör |
| horoz bakısı | Yere çizilen bir çember içine konan horozun, orada bulunan ve her biri bir harfi simgeleyen arpa tanelerini yiyiş sırasına göre türetilen sözcüklere dayanılarak açıklanan bakı türü. bk. bakı. |
| hükümet | Toplum bireylerinin iç ve dış güvencelerini ve birbirleriyle ilişkilerini sağladığı gibi onların her tür gereksinmelerini karşılayan bir ya da birkaç kişiden oluşan yasal ya da geleneksel yönetici güç. bk. halk katmanı, büyücü. |
| ışıldak muska | Kullananları tehlikelerden koruduktan başka onlaragüç ve iyi bir yazgı sağladıklarına inanılan altın, gümüş, bakır, demir, taş, kemik, tahta, cam ve öteki özdeklerden yapılan gerdanlık, bilezik, yüzük, küpe, çelen, saç iğnesi gibi daha birçok süs aracının |
| içevlilik | Bir toplumu oluşturan sınıf, kast ya da altkültür birimleriyle boylarda bireylerin, birtakım dinsel büyüsel ve geleneksel nedenlerle, yalnız üyesi bulundukları topluluk içinde evlenmelerini zorunlu kılan evlenme türü. bk. sınıf, altkültür, boy. krş. dışev |
| içyapı | Bir halkbilim olay ya da ürününün örge öbeği, örge tümgesi ya da örge tümgeleri biçimindeki içyapısı. bk. örge, örge tümgesi. krş. dışyapı. |
| iğneleme | Birini ya da bir olayı yermek amacıyla yazılmış taşlama biçimindeki yazılı ya da sözlü anlatım. |
| ikincil balad | Daha önceki bir baladı konu alan ve ona bağlı olarak oluşturulan balad. bk. balad. |
| ikincil dil | Düşün ve isteklerin basmakalıp çizgilerle anlatılmasından oluşan yazı dili . krş. temel dil. |
| ikincil yayılım | Toplumların yer değiştirmemelerine karşın, bu toplumlarla ilgili kimi küçük halkbilim ürünlerinin, birinden ötekine geçmesi, bk. yayılım, ödünç yayılım. krş. göç yayılım. |
| ikiyanlı akrabalık | Kimi toplumlarda saptanan, babayanlı akrabalıkla anayanlı akrabalığın bir arada işlediğini gösteren oluşum, bk. anayanlı akrabalık, babayanlı akrabalık, tekyanlı akrabalık. |
| ikizler yasası | Anlatılarda ikiz kardeş, iki kardeş, iki yiğit, iki arkadaş ve iki kişiyle ilgili olaylara sık sık rastlanılması nedeniyle ileri sürülen halkbilim yasası. |
| ilaçla gözdeğmesi sağaltımı | Gözdeğmesine uğramış hastaya su, üzerlik ya da çöreotu suyu içirme yoluyla yapılan bir tür sağaltım, bk. gözdeğmesinden korunma, krş. büyülü gözdeğmesi sağaltımı, dinsel gözdeğme sağaltımı. |
| ilk nesne bakısı | İlk görülen nesnenin ilgili toplumdaki simgesel durumuna göre geleceği saptama işi. bk. bakı, simge. |
| ilkadam | Bugünkü insanın atası olan ilk insan. bk. doğalcılık. krş. ilkel. |
| ilkel | Kültürel evrimin alt basamaklarında bulunan, doğaya büyük ölçüde bağlı olan, geleneklerle göreneklerin oluşturduğu bir düzen içinde yaşamını sürdüren ve tarihöncesi insanınkine benzer kültürel ve toplumsal bir yapıda varlığını yönlendiren birey. bk. ilkel |
| ilkel din | İlkel toplumlarda saptanan, yapıları sözlü gelenekle edinilmiş oluşumlara dayanan din türlerinden her biri. bk. din. krş. halk dini, uygar din, büyü, cancılık, kutyasak. |
| ilkel sağaltmanlık | İlkel toplumlarda, sayrılıktan korunmak ve sayrılığı sağaltmak amacıyla başvurulan doğal, büyüsel ve dinsel uygulamaların tümü. bk. ilkel toplum, krş. çağdaş sağaltmanlık, halk sağaltmanlığı |
| ilkel tektanrıcılık | İlk dinin, tek Tanrıyla ilgili uygulama ve inançlar olduğunu ileri süren görüş. bk. din. krş. öncancılık, cancılık, kutyasak, tapıncak. |
| ilkel toplum | Çağımızda yaşayan ve insanlık kültürünün ilk basamaklarında bulunan kişilerden oluşan toplumlardan her biri. bk. ilkel. krş. uygar toplum. |
| ilkörnek | 1. Halkbilim ürün ve olaylarının saptanabilen ilk örneği ya da insanın ruhsal yapısının oluşturduğu ortak simgeler, bk. ilkörnekçilik. 2. Bir halkbilim ürün ya da olayının kaynağı olarak ileri sürülen halkbilim ürün ya da olayı. bk. halkbilim ürünü, halkb |
| ilkörnekçilik | İlk dinin, ilkadamın temel ilkesi uyarınca yaratmış olduğu ilkörneklerden oluştuğunu savunanların görüşü, bk. ilkadam, temel düşünce, ilkörnek. krş. doğalcılık, büyücülük. |
| im dili | Konuşma ve yazı dışında kalan el, yüz, baş devinimleriyle, ayna, duman gibi araçlar yardımıyla anlaşmayı sağlayan imlerin tümü. krş. temel dil, ikincil dil. |
| imgesel örge | Çağımız yaşamında görülemeyen, ancak masalcıkla geleneksel anlatımlarda varlıklarını sürdüren usdışı oluşum birimlerinden her biri. krş. tansık örge, toplumsal örge, masalcık. |
| inanç öyküncesi | İnançların oluşturduğu bir halk anlatısı, bk. öykünce. |
| inci bakısı | Düz bir yüzeye atılan incilerin durumlarına bakarak geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. çakıltaşı bakısı. |
| insan bakısı | İnsan bağırsaklarından yararlanarak uygulanan bakı türü. bk. bakı. krş. hayvan bakısı, karaciğer bakısı, kemik bakısı. |
| insan coğrafyası | Doğal çevrenin insan üzerindeki etkileriyle bu etkilerin sonuçlarını inceleyen bilim dalı. bk. doğal çevre, çevre, çevrecilik kuramı, çevresel saptamacılık, coğrafyasal yöntem, krş. halkbilim, budunbilim, insanbilim, kültür, halk kültürü. |
| insan duyguculuğu | Çevrede ve çevredeki nesnelerde insanlara özgü duyu olduğuna ilişkin halk inanışının bilimsel adı. bk. bitkiye tapma, doğaya tapma, hayvana tapma. |
| insan kurban | Ekinleri korumak, salgın hastalıkları durdurmak, yağmur yağdırmak, doğaüstü varlıkların yardımlarını sağlamak ve öteki dünyaya arınmış olarak göç etmek amacıyla yapılan geleneksel halk uygulaması, bk. öteki dünya, gelenek. |
| insan muskası | Ata kalıntılarından yapılan muska türü. bk. muska. krş. hayvansal muska, bitkisel muska, taş muska, yapımsal muska, yazılı muska. |
| insanbiçimcilik | İnsansal olmayan nesnelerde, özellikle Tanrılarda, insan özellikleri görme biçimindeki görüş. bk. doğaya tapma. |
| insanbilim | İnsanın fiziksel yapısıyla kültürel yaratısını tüm özellik ve sorunlarıyla birlikte inceleyen bilim. bk. kültürel insanbilim, toplumsal insanbilim, uygulamalı insanbilim, insanbilimsel toplumbilim, krş. budunbilim, halkbilim, halkbilgisi. |
| insanbilim okulu | Aralarında akrabalık bağlarıyla kültürel hiçbir ilişki bulunmayan toplulukların kimi halk kültürleri arasında saptanan benzerliklerin, insanların yapısal, dirilsel ve düşünsel özdeşliğiyle uygarlık gelişim yollarının koşutluğundan geldiğini ileri süren bi |
| insanbilimsel halkbilimci | İnsanbilimin alanına giren konularla ilgilenen halkbilimci, bk. insanbilim. |
| insanbilimsel toplumbilim | İlkel toplumlarla uygar toplumların halk katmanlarının özdeksel ve tinsel kültürlerini inceleyen bilim dalı. bk. insanbilim. krş. budunbilim, halkbilim. |
| insanyiyen | İnsan yiyen yabanıllardan olan kimse, bk. söylen. |
| iskambil bakısı | İskambil açma yöntemiyle geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. ok bakısı. |
| işbilim | bk. işçizim. |
| işbilimsel söylen | Ateş, aygıt ve araç gibi işbilim alanına giren insan yaratısı nesneleri konu alan söylen türü. bk. söylen, işçizim. krş. doğa söyleni, yaşam söyleni, toplumsal söylen. |
| işçizim | Özdeksel kültürü tarihsel, coğrafyasal ve toplumsal boyutları içinde inceleyen bilim dalı. |
| işlev | Bir toplumun halkbilim olay, ürün, öğe ve değişkenleri arasındaki ilişkiler düzeninin, halkın tarihsel, toplumsal, kültürel ve ekonomi gereksinmelerine uygun bir biçimde, uyumlu ve kesintisiz olarak işlemesini sağlayan etkinlik, bk. toplum, halkbilim, hal |
| işlevsel budunbilim | Konusundaki olayları işlevsel açıdan inceleyen budunbilim. bk. işlevsel halkbilim, işlevsel insanbilim. |
| işlevsel çözüm | Kimi değişiklikler nedeniyle oluşan yeni halk kültürü düzeninin sayılama yöntemi yardımıyla açıklanması işlemi, bk. işlev, işlevsel okul, işlevsel tümgeler. |
| işlevsel halkbilim | Halkbilim olaylarıyla ürünlerinin, bağlı oldukları halk kültürü düzenindeki işlevlerini saptamak amacını güden bilim. bk. işlev, işlevsel kuram, işlevsel okul, işlevselcilik. |
| işlevsel insanbilim | Konusunu oluşturan olayları işlevsel açıdan inceleyen insanbilim türü. bk. işlevsel halkbilim, işlevsel budunbilim. |
| işlevsel kuram | Halkbilim olay ya da ürünlerinin halkın yaşam düzeni içinde, son derece uyum göstererek işleyen, belirgin ve vazgeçilmez işlevleri olduğuna ilişkin bilimsel görüş. |
| işlevsel okul | Halkbilim olay ve ürünlerinden her birinin, yapısında bulunduğu halk kültür düzeni içinde, belli işlevleri olduğuna inananların kurdukları bilimsel okul. bk. işlev, işlevsel kuram, işlevsel çözüm. |
| işlevsel tümgeler | Halkbilim olay ve ürünlerinden bir ya da birkaçında oluşan değişikliğin, bunların bağlı oldukları halk kültürü düzeninin dengesini bozarak yeni bir halk kültürü düzeni doğuracağına ilişkin görüş. bk. işlev, işlevsel okul, işlevsel çözüm. |
| işlevselcilik | Halkbilim olay ya da ürünlerinin, ilgili oldukları toplum düzenindeki işlevlerine göre incelenmesini öngören kuram. bk. işlev, işlevsel tümgeler. krş. doğalcılık, güççülük, koşutçuluk. |
| kalıntı | Değişen tarihsel ve toplumsal etkilere karşı büyük bir direnç göstererek geçmişteki köken, olgu, özellik ve görünümleri bakımından çok az değişikliğe uğramış olan ve bulundukları toplumsal düzen içinde, düzenin işleyişine uygun mantıksal bir durum gösterm |
| kalıntılar kuramı | Uygar bir toplumun, ilkellerde benzerleri saptanan halkbilim ürünlerini, o uygar toplumun ilkel çağlarından kalma birer kalıntı ürün olarak benimseyen insanbilim okulunun bir görüşü, bk. uygar toplum, ilkel, kalıntı, insanbilim okulu. krş. akrabalık kuram |
| kalıp | Birçok değişkenin bir araya gelmesinden oluşan bağımsız masal. bk. değişken. |
| kalıtımsal gelenek | Halkbilim ürünlerinin kuşaklardan kuşaklara aktarılışıyla oluşan gelenek, bk. gelenek, krş. toplumsal gelenek. |
| kan içme | Atılgan ve güçlü insanlarla hayvanların kanlarını içerek onlara özgü özelliklerin edinileceğine ilişkin gelenek, bk. kurban, krş. kurban taşı. |
| kan kardeşliği | İki arkadaşın, anlaşarak, birbirlerinin kanlarını emmek, akıtmak vb. yöntemlerle sağladıkları evrensel ve geleneksel bir kardeşlik türü. (Kan kardeşler, gerçek kardeşlerin bütün tüze ve özelliklerinden yararlanırlar.) krş. kan içme. |
| kanla sağaltım | Hastaları kanla yıkama ya da ağrıyan organların üzerine kan sürme biçiminde yapılan halk sağaltımı. |
| kansal kutyasak | Kötü ruh ve hayvanların etkileriyle kirlendiğine inanılan aybaşı kanı. (Doğum kanı ile eş, ilişki kurulmaması gerekli olan nesneler olarak kabul edilmekte ve bunlardan kesin bir şekilde kaçınılmaktadır.) bk. eş. |
| kapalı değer | Değerleri açıkça belirtilmemiş olan halkbilim ürün ve olaylarının durumu, bk. değer. krş. toplumsal değer, törensel değer, açık değer. |
| kara büyü | Kötülük yapma amacını güden büyü türü. (Bu büyülerin bir kısmı, dinsel ve kutsal eylemlerin karşıtı yapılarak uygulanmaktadır. Örneğin, bu büyülerde haçın, sol ayakla yere çizildiğini görmekteyiz.) bk. büyü. krş. ak büyü. |
| karaciğer bakısı | Yeni kesilen bir hayvanın karaciğerine bakarak geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. dölüt örtüsü bakısı. |
| karşılaştırma halkbilimcisi | Elindeki bilgi ve belgeleri karşılaştırma yöntemine göre değerlendiren halkbilimci, bk. karşılaştırma yöntemi. |
| karşılaştırma yöntemi | Aynı ya da değişik yer ve çağlara ilişkin halkbilim ürünleri arasındaki benzerlikleri saptayarak ilgili halkbilim ürünlerinin kaynak, yayılım, dağılım ve benzeri sorunlarını çözmek amacıyla kullanılan yöntem, bk. halkbilim ürünü, yayılım, dağılım, değini, |
| karşılaştırmalı söylenbilim | Söylenlere ilişkin sorunları karşılaştırma yöntemiyle çözmeye çalışan söylenbilim dalı. bk. söylenbilim, karşılaştırma yöntemi, krş. tarihsel söylenbilim. |
| karşıt saga | Ailelerle boyların yokoluşlarını anlatan saga türü. bk. aile sagası, tarihsel saga. |
| karşıt söylen | Dünyanın sonunu anlatan söylen türü. bk. söylen. |
| karşıtlık yasası | Halk anlatılarında geçen olaylarla, bu olayları oluşturan ve bunlara karışan kişilerde, birbirinin tam karşıtı birçok özelliğin saptanmasını içeren halkbilim yasası, bk. halkbilim yasası. |
| katılgan öğe | Bağlı olduğu halkbilim tümgesi içindeki öbür öğelerle birlikte işleyen öğe. bk. halkbilim tümgesi. krş. ayrık öğe. |
| kaynak kişi | Kendisinden halk kültürüyle ilgili bilgiler sağlanan birey. bk. halk kültürü. |
| kazıbilim | Kalkolitik ve daha sonraki çağların kültürlerini kendine özgü yöntemler yardımıyla inceleyerek ilgili sorunları aydınlatmaya çalışan bilim bk. dipbudunbilim. krş. budunbilim. halkbilim. |
| kemikçik bakısı | Küçük kemiklere bakarak geleceği çözümleme işi. krş. insan bakısı. |
| kendi kendini düzeltme yasası | Birçok halkbilim olay, ürün ve anlatılarının, iç ve dış etkenler altında değişikliklere uğramasına karşın, onların yine eski duruma gelmelerini sağlayan oluşum, bk. örgenüstü, denge, halkbilimsel denge. |
| kendiliğinden göç | Anlatı türlerinin, öteki halkbilim ürünlerinin tam karşıtı bir oluşumla hiçbir kültürel ve siyasal sınır tanımadan yakın ya da uzak ülkeler arasında kolaylıkla yayılması, bk. yayılım, krş. temel yayılım, ödünç yayılım, ikincil yayılım. |
| kendince simge | Bireysel anlamıyla simgesel anlamı arasında hiçbir ilişki olmayan simge. bk. simge. |
| kent halkbilimi | Kentlere özgü halkbilim olay ve ürünleleriyle ilgili araştırma ve incelemeler yapan bilim dalı. bk. halkbilim. |
| kırsal toplum | Geçimlerini avcılık, çobanlık, özellikle çiftçilikle sağlayan doğal çevrelerine büyük ölçüde bağlı olan basit araçlarla ürettikleri az bir ürünün büyük bölümünü tüketen yaşantılarını geleneksel bir düzen içinde sürdüren ve belli bir toprak parçası üzerind |
| kişisel gelenek | Toplumun benimsemediği kişilerce oluşturulan gelenek türü. bk. gelenek, krş. toplumsal gelenek. |
| kişisel görenek | Toplumsal göreneklere uymayan kişilerce oluşturulan görenek türü. bk. görenek, krş. toplumsal görenek. |
| kişisel masal | Belirli bir yiğidin çevresinde oluşan olağanüstü olayları konu alan masal. bk. alışılmış masal, aşk masalı, krş. kişisel serüven, kişisel saga. |
| kişisel saga | Konusu büyüsel ve doğaüstü olaylarla, kişiler olan saga türü. krş. kişisel serüven, kişisel masal, alışılmış masal. |
| kişisel serüven | Belirli bir yiğidin çevresinde oluşan sürükleyici ve coşkulu olayları konu alan serüven, bk. serüven, alışılmış masal. krş. kişisel saga, kişisel masal. |
| kitaplık halkbilimcisi | Alan araştırması yapmadan, yalnız halkbilimsel yayınlara dayanarak çalışmalar yapan bilim adamı. bk. halkbilim alan araştırması, halkbilim. |
| konut kurbanı | Yeni yapılan konuta koruyucu bir ruh sağlamak amacıyla insan kurban etme şeklindeki eski bir halk geleneği, bk. insan kurban, krş. kurban, ok kurbanı, koruyucu ruh. |
| konut töreni | Temel açma, temel atma, duvar çıkma ve çatı kurma sırasında yapılan evrensel nitelikteki törenlerin tümü. krş. konut kurbanı. |
| koruyucu büyü | Kötü etkilerden korunmak amacıyla başvurulan büyü türü. bk. büyü. krş. yıkıcı büyü. |
| koruyucu ruh | Kesilen kurbanın ruhunun koruyucu bir görev üstleneceğine ilişkin yaygın halk inancı, krş. konut kurbanı. |
| koşuklu bilmece | Koşuklu bir yapı üzerine kurulmuş olan bilmece türü. bk. bilmece. |
| koşut gelişim | Aralarında tarih ve coğrafya yönünden hiçbir ilişki bulunmayan halk kültürlerinde, aynı evreli benzer halkbilim ürün ya da olayının oluşumu, bk. koşutçuluk, krş. halk düşüncesi, temel düşünce, yakınlaşım, yayılım. |
| koşutçuluk | Birbirleriyle hiçbir ilişki ve değinileri olmayan halk kültürlerinde benzer halkbilim ürün ve olaylarının gelişimi ya da tüm halk kültürlerinde varlığı ileri sürülen doğrusal evrim. bk. koşut gelişim. krş. yayılım, temel düşünce, dağılım. |
| kökörnek | bk. ilkörnek. |
| kötü görev | Halkbilim olay ve ürünlerinin, yeni etkenler nedeniyle, eski dengesel işlerlikleriyle birlikte eski anlam ve güçlerini de yitirmeleri, bk. işlev, işlevselcilik, işlevsel tümgeler. |
| köy | Birbirleriyle akraba olan ya da olmayan birden çok ailenin bir araya gelerek tarım yapmaya ya da hayvan yetiştirmeye elverişli yerey parçasının bir köşesinde kurdukları, alan ve sokaklar çevresinde toplanan küçük ya da büyük, dağınık ya da toplu yapılarla |
| köy topluluğu | Köyde yaşayan insanlardan oluşan toplumsal birim. bk. köy, köylü, kırsal toplum. |
| köylü | Konukseverlik, gelenekçilik, yazgıcılık, toprağa bağlılık, doğaya bağımlılık, yeniliğe isteksizlik, okuma yazma yetersizliği vb. özellikleri olan, köyde yaşayan kimse. bk. köy, köylü sınıfı. |
| köylü altkültürü | Köylü kültürünü oluşturan konukseverlik, ailecilik, akrabacılık, gelenekçilik, görenekçilik, yazgıcılık, eğlenceye düşkünlük, el açıklığı, toprağa bağlılık, doğaya bağımlılık, yeniliğe isteksizlik, bulgu yoksunluğu, devlet otoritesine karşı saygınlık ve d |
| köylü ruhbilimi | Halk kültürünün bir kolu olan köylü kültürünü yaratan insanların ruhsal durumlarını inceleyen bilim dalı. bk. halk kültürü, kırsal toplum, krş. halk ruhbilimi. |
| köylü sınıfı | Üretimlerinin çoğunluğunu kendileri tüketen satabildikleri üretim artıklarıyla tüketici sınıfların besin ürünlerini sağladıkları gibi kendi gereksinmelerini de karşılayan yaşam ve ilişkileri yönünden gelenek ve göreneklerine sıkı sıkıya bağlı bulunan yaşa |
| köylü topluluğu | bk. köylü sınıfı, kırsal toplum. |
| kurban | Dinsel bir inancın sonucu olarak, kendine özgü törenlerle şu ya da bu biçimde, doğaüstü güçlere sunulan kan ya da canlı yaratık, bk. kansal kurban. |
| kurban taşı | Tanrılara kan ya da canlı kurban sunulan yer, sunak. bk. kansal kurban, kurban. |
| kurtarım masalı | Gelinin güç, yüreklilik ve direnme yollarıyla dev ya da ejderhadan kurtarılmasını anlatan masal türü. bk. aşk masalı, |
| kurukafa muskası | Kendisinde büyüsel bir koruma gücü olduğuna inanılan kurukafadan yapılan bir tür muska. bk. muska, |
| kuş bakısı | Kuşların uçuşlarına bakarak geleceği okumaya dayanan bakı türü. bk. bakı. krş. lamba bakısı. |
| kuşaksal boyut | Geleneklerin, kuşakları birbirlerine bağlayan özelliği, bk. gelenek boyutları, krş. gelenek, |
| kutbakı | Kutsal nesnelere, canlılara ve olaylara bakarak geleceği okuma işi. bk. güçsınav. krş. büyü, bakı. |
| kutgüç | İlkellerin bütün evrene yayıldığına ve yeryüzünde canlı, cansız ne varsa tümünün içinde bulunduğuna inandıkları kişisel olmayan görünmez doğaüstü güç. (İlkel inancına göre bu evrensel güç, az ya da çok oluşu bakımından, içinde bulunduğu canlı, cansız nesn |
| kutkoşuk | Tanrı, yarı Tanrı, kutsal kahraman ve seçkin kişilerin savaş başarılarıyla, yaşamlarını anlatan uzun, geleneksel halk koşuğu. |
| kutsal ağaç | Çevresinde ve üzerinde birtakım dinsel uygulamalar yapılan ağaç. bk. din. krş. doğum ağacı, yaşam ağacı. |
| kutsal kitap bilmecesi | Halkın kutsal kitaplardan esinlenerek yarattığı bilmece türü. bk. bilmece. |
| kutyasak | Kutgüç ile yüklü oldukları düşünülen insan, hayvan, nesne ve doğal öğelerin yasaklarla çevrilmesi, bunlardan kaçınma. |
| kutyasak yapıntı | Yasaklara uyulmadığında oluşacak sonuçları anlatan yapıntı türü. bk. yapıntı, krş. masal, söylen, söyleni. |
| kültür | Bireyin üyesi olduğu toplumdan öğrendiği bilgi, gelenek, görenek, davranış, yasa, sanat, uygulayım, zanaat gibi özdeksel ve tinsel ürünlerden oluşan bütün. bk. kültür kalıtı, kültür alanı, altkültür, çevresel kültür, uygarlık, krş. halk kültürü, halkbilim |
| kültür alanı | Orta bölümlerinde özdeş, yan bölümlerinde oldukça türdeş gelenek ve görenekler saptanan bölge. bk. sınıf. |
| kültür kalıtı | Daha önceki kuşaklardan çağımıza aktarılan ürünler, bk. gelenek. |
| kültürel çevre | Büyüklük ve niteliği ne olursa olsun her toplumun yarattığı kendine özgü kültürü, bk. kültür, krş. doğal çevre. |
| kültürel çevrebilim | Bir kültürün doğal çevresiyle ilgili değişimlerini inceleyen bilim dalı. bk. çevrebilim. |
| kültürel direnç | Halkın dışardan gelen bir gelenek, görenek ve davranışı benimsemesi ya da geri çevirmesi, bk. yayılım, benimseyim. krş. duruk halk küitürü. |
| kültürel güç | Kültürün olduğu gibi kalmadan, ilgili olduğu toplumun yaşamına uygun bir biçimde değişimini sağlayan güç. bk. kültürel süreç. krş. halkbilimsel güç, halkbilimsel süreç. |
| kültürel ikilem | Her toplum kültürünün, ayrı amaçlı iki kültürden oluştuğuna ilişkin kuram. bk. kültür. |
| kültürel iletim | Kültür Ürünlerinin, bu arada özellikle halkbilim ürünlerinin, bir çağdan ötekine ya da bir toplumdan başkasına geçişleriyle ilgili oluşumlardan her biri. bk. kültür, krş. yayılım. |
| kültürel insanbilim | Kültürü tüm konu ve sorunlarıyla inceleyen bilim dalı. bk. insanbilim. krş. halkbilim. |
| kültürel süreç | Kültür içerik ya da yapısının sürekli değişimi, bk. kültür, yaratı, buluş. krş. kültürel güç, halkbilimsel süreç, halkbilimsel güç, halkbilimsel yaratı, duruk halkbilim. |
| küme masal | Arka arkaya anlatılan değişik konulu küçük masallardan oluşan anlatı birimi. (Kimi durumlarda, bu masallar dizisinin bir tek masalı oluşturduğu görülmüştür.) |
| lamba bakısı | Lambanın ışık ivmelerine bakarak geleceği okuma isi. bk. bakı. krş. ateş bakısı. |
| masal | İnsanoğlunun evren, dünya, yaşam, doğa, toplum ve kendisiyle ilgili tarihsel oluşum, düşün, istek ve izlenimlerinin az ya da çok değişikliğe uğrayarak ağızdan ağıza geçme yoluyla çağımıza ulaşan geleneksel anlatı örnekleri, bk. öykülü masal, küme masal, s |
| masalcık | Toplumsal ve imgesel örgelerden oluşan, sanatsal biçime yönelik küçük masal türü. bk. toplumsal örge, imgesel örge. |
| moda | Göreneğe bakarak daha kısa süreli olan, çabuk değişebilen, öykünme yoluyla yayılan geçici davranış, giyim ve yaşama biçimi. |
| muska | İnsan, hayvan, bitki, nesne ve ürünlerinin uygun düşen bir yerine asıldıkları, bağlandıkları, dikildikleri ya da konuldukları zaman onları ölüm, salgın,yersarsıntısı.subaskını, yıldırım, yangın, savaş, büyü, gözdeğmesi gibi daha birçok dokuncalardan korud |
| müzik | İnsanoğlunun toplumsal, dinsel, büyüsel, duyusal, düşünsel, eşeysel gereksinmelerini karşılamak için kullandığı uyaklı uyaksız, ölçülü ölçüsüz, düzenli düzensiz ses, sözlü ses, doğal ya da yapay aygıtların seslerinden oluşan evrensel kültür düzeni, bk. mü |
| müzikbilim | Karşılaştırma ve tarihsel yöntemler yardımıyla müzikle ilgili sorunları çözmeye çalışan bilim dalı. bk. halk müziği. |
| nedenli masal | Konusunu oluşturan nesnelerle olayların nedenlerini çözümlemeyi amaçlayan anlatı türü. bk. nedenli saga krş. doğa sagası. |
| nedenli öykünce | Hayvanların yaratılış ve yaşantılarıyla, hayvan yaratıcının özellik ve niteliklerini anlatan öykünce türü. bk. öykünce, nedenli saga. |
| nedenli saga | Konusuna giren nesne ya da olaylarla ilgili açıklamalarda bulunan saga türü. bk. saga. krş. doğa sagası. |
| nedenli söylence | Açıklayıcı nitelikte olan söylence, bk. söylence. krş. nedenli saga. |
| nesne bakısı | Suya atılan bir nesnenin çıkardığı ses ya da oluşturduğu dalgaların biçimine bakılarak geleceği okuma işi. bk. bakı. krş. yaprak bakısı. |
| nesneler masalcığı | Konusu, insanlar gibi düşünerek hareket eden nesnelerle ilgili olaylar olan masalcık türü. krş. hayvan öyküncesi, hayvan masalcığı. |
| ocaklı | Hastalıkları, doğaüstü yöntemlerle sağaltma gücünde olduğuna inanılan erkek ya da kadın sağaltıcı, bk. halk sağaltmanlığı. |
| odun bakısı | Yerdeki odun parçalarının biçim ve durumlarına bakarak geleceği çözümleme işi. bk. bakı. krş. bulut bakısı. |
| oedipus | Grek masallarına göre babasını öldürerek annesiyle evlenen Thebes kralı. bk. Oedipus bilmecesi. |
| oedipus bilmecesi | Oedipus’un, Sphinx’in sorusunu “bebek, ergin insan ve yaşlı” biçiminde doğru olarak yanıtladığı “sabahları dört, öğleleri iki, akşamları üç ayak üzerinde yürüyen nedir?” biçimindeki bilmece, bk. Oedipus. |
| ok | Yayla fırlatılan, ucunda sivri bir taş, demir, kemik parça bulunan avlanma ya da savaş aracı. bk. ok kurbanı. |
| ok bakısı | Oklara dayanarak geleceği okuma yöntemi, bk. bakı. krş. nesne bakısı. |
| ok kurbanı | Oku kırmak ya da yanan bir oku güneşe atmak biçiminde oluşan bir kurban sunma türü. bk. kurban, konut kurbanı, ok. |
| olanakçılık | Coğrafya koşullarının bölgesel halk kültürlerini etkilemelerine karşın onların kimliklerinin oluşumunda hiçbir görevlerinin olmadığına ilişkin düşünüş, bk. coğrafya okulu, halk kültürü, krş. insanbilim okulu. |
| olumlu büyü | Uygulama amacı bakımından, bireyin ve toplumun iyiliğine yönelik sayrılık, ölüm, kaza vb. doğal yıkımları önlemeye dönük büyü türü. bk. büyü. krş. olumsuz büyü. |
| olumsuz büyü | Halkın uygulandığında istenmeyen kimi sonuçlar vereceğine inandığı büyüsel eylemlerden her biri. bk. büyü. krş. olumlu büyü. |
| organsal büyü | Saç, tırnak, eş, göbek bağı gibi insan organları aracılığıyla yapılan kara büyü türü. bk. kara büyü. krş. görüntüsel büyü, benzerduyusal büyü. |
| ortak kültür kalıtı | Belirli bir kültürden türemiş olan değişik halk kültürlerindeki ürünler. |
| oymak | Belli bir yerde oturan dil, ağız ve kültür yönünden büyük bir türdeşlik gösteren birden çok boy ve köyden oluşan ata ruhu ya da Tanrıya inanan genellikle bir yönetici ya da kurulca yönetilen yapısında bulunan köy ve aileler arasında toplumsal, ekonomik, d |
| oyun | Kökeninde ve gelişiminde, tarihsel, toplumsal, ekonomik vb. etkenlerden bazılarını taşıyan, kadın erkek bir arada ya da ayrı ayrı, tek tek ya da topluca, genellikle müzik eşliğinde yapılan uyumlu vücut devinimlerinden oluşan evrensel halk kültürü ürünü. b |
| ödünç yayılım | bk. ikincil yayılım. |
| ödünçleme | Yalnız sınır boylarında oluşan iki ayrı kültür arasında halkbilim ürünü alışverişi, krş. uyum, abama, benimseyim. |
| öğe | Bir halkbilim olay ya da ürününün en küçük birimi, bk. örge, anakonu, örge tümgesi, örnek. |
| öğretici öykünce | Hayvanları konuşturarak onların ağzından ilginç ve yararlı öğütlemelerde bulunan öykünce türü. bk. hayvan öyküncesi. |
| öğütsel balad | Dinleyenlere, günah ve pişmanlık dolu bir yaşantıyı göstererek, onları, bu konuda öğütleyip eğitmeyi amaçlayan balad türü. bk. balad. |
| ölü bakısı | Ölü ruhları yardımıyla geleceği öğrenme işi. bk. bakı. krş. insan bakısı. |
| ölü büyüsü | Ölen bir kimsenin, öteki dünyada, iyi bir biçimde yaşamasını sağlamak amacıyla yapılan büyü türü. bk. büyü. |
| ölü dil | Bir zamanlar toplumca konuşulmasına karşın, bugün yalnız tarihsel belgelerde varlığı görülebilen ve bilim adamlarınca inceleme konusu yapılan dil. krş. yasayan dil. |
| ölüm | Ruhun gövdeden ayrılmasıyla açıklanan evrensel halk inancı. (Ölüyü arıtmak ve öte dünyadaki hayata hazırlamak amacıyla birçok işlemlere başvurulmaktadır.) bk. arınma, öteki dünya. |
| ölüm oyunu | Ölen bireyin öteki dünyaya kötülüklerden arınmış olarak gitmesini sağlamak ve geride kalanları ölümün etkilerinden uzak tutmak amacıyla yapılan geleneksel devinmelerin tümü. bk. oyun, öteki dünya, arınma, krş. halk oyunu, çocuk oyunu, büyü. |
| öncancılık | Cancılıktan önce, tektanrısal inançlara dayanan bir çağın varolduğuna ilişkin görüş. bk. can, cancılık. |
| önkalıntı | bk. ortak kültür kalıtı. |
| örge | Öğelerin birleşmesinden doğan ve bir araya geldiklerinde halkbilim ürünleriyle olaylarının oluşumunu sağlayan birimlerden her biri. bk. öğe, anakonu, örge tümgesi, örnek, ayrık öğe. |
| örgenüstü | Örgensel yaşantıya bağımlı olmasına karşın, her bakımdan ondan üstün olan kültür, bk. kendi kendini düzeltme yasası. |
| örgetümgesi | Birden çok örgeden kurulu halkbilim olay ya da ürünü. bk. öğe, örge. |
| örnek | Yalnız ya da başka masallarla birlikte söylendiğinde anlamında hiçbir değişiklik olmayan bağımsız masal türü. bk. masal, anakonu. krş. değişken, değişkin. |
| örnekleyici kuram | Özdeksel halkbilim ürünlerinin gelişmelerinin, bu ürünlerin benzer ve aykırı özelliklerinin saptanmasıyla bulunabileceğini savunan kuram. bk. örnekleyici yöntem, örnekleyici okul. |
| örnekleyici okul | Öıdeksel halk kültürünün gelişimini örnekleyici yöntem yardımıyla çözmeyi amaçlayan halkbilim okulu, bk. örnekleyici yöntem. |
| örnekleyici yöntem | Özdeksel halkbilim ürünlerinin gelişimini, bu ürünlerin benzeyen ve benzemeyen özelliklerini bir dizelge üzerinde saptayarak bulmakta kullanılan yöntem, bk. örnekleyici okul. |
| örneksemecilik | Hayvan öyküncelerinin anakonusu olan, görünüşte hayvan, devinim ve konuşma yönlerinden insansal özellikler gösteren hayvanların durumunu anlatan sözcük, bk. hayvan öyküncesi. krş. hayvan masalı. |
| öteki dünya | Bütün dinlerle halk inançlarında varolduğu saptanan, toplumlara göre yer altında, yer üstünde, gökte, deniz altında, çok ırakta olmak üzere bulundukları yer değişen, ölülerin yaşadığı evrensel ikinci dünya. bk. ölüm. |
| öykü | Oluştukları yerlerle çağları belirli, gerçek ya da dinleyenlerin anlayışına uygun gerçekdışı tansıksal olayları konu alan halk anlatımlarının tümü. bk. duygusal masal, öykücük, alışılmış masal, öykünce, yiğitlik masalı, krş. öykülü saga, gerçekçi masal. |
| öykücük | Eğitimsel ve öğretimsel amaçlarla, ilginç tarihsel kişi, olay ve çağlardan söz eden küçük öykü türü. bk. öykünce, örnek, öykü, gerçekçi masal, saga. |
| öykülem | Kral ve prenseslerden çok az söz edilen, gerçeğe yakın olayların oluştuğu öykü türü. bk. öykü. krş. öykülü serüven, gerçekçi masal, dev masalı. |
| öykülü halk oyunu | Bir olayı anlatmak amacıyla oynanan halk oyunu. bk. halk oyunu. |
| öykülü masal | Kral ve prenseslerle ilgili olayların gerçekçi bir oluşum içinde anlatıldığı masal türü. bk. öykülem. krş. öykü, gerçekçi masal, öykülü serüven. |
| öykülü saga | Gerçek olayları yansıtan saga türü. bk. öykülü masal, öykülem. krş. öykü, öykülü serüven, gerçekçi masal, duygusal masal. |
| öykülü serüven | Doğaüstü olayları konu alan serüven, bk. serüven, krş. gerçekçi masal. |
| öykülü türkü | Tarihsel bir olayı kısa bir biçimde anlatan halk türküsü. |
| öykünce | Dinleyenlere, aktöre ve.yaşam anlayışı yönünden bazı sonuçlar çıkarma olanakları sağlayan, genellikle hayvanlar, ara sıra Tanrı ya da insanlarla ilgili imgesel kısa ve tek olaylı halk anlatım türü. bk. masal, söylence, nedenli söylence, masalcık, hayvan ö |
| öykünümsel büyü | Oluşması istenen bir olayın, ancak onun küçük bir ölçüde öykünümünü yapmakla gerçekleşebileceğine ilişkin halk öğretisinin bilimsel adı. bk. benzerduyusal büyü. krş. bulaşkan büyü. |
| özdeksel halkbilim | Halkbilimin temelini oluşturan iki ana kültürden biri olan tinsel kültürün dışında kalan özdeksel nitelikteki kültürlerin tümünü konu alan halkbilim türü. bk. kültür, halk kültürü, halk sanatı, halk yapıntısı. |
| özelge | Birey, aile, akraba ya da toplulukların, ilgili oldukları toplumun anlayış ölçülerine uygun bir biçimde üzerlerinde hak iyesi oldukları özdeksel ve tinsel öğelerin tümü. |
| özengen derleyici | Kendi kendini yetiştirmiş halkbilim derleyicisi, bk. derleyici. |
| özengen halkbilimci | Halkbilim konusunda kendi kendisini yetiştirmiş ve yaptığı çalışmalar sonunda değerli yapıtlar vermiş olan kişi. bk. halkbilimci, uğraşman halkbilimci. |
| papaz | Gelişmiş ve kutsal kitapları olan kimi dinlerde Tanrıyla insanlar arasında elçilik yapan, din ve büyü işlerinde uzmanlaşmış olan kişi. bk. din. krş. hoca, büyücü. |
| peri masalı | Önceleri yoksul ve umutsuz bir durumda iken, doğaüstü güçlerin yardımıyla mutluluğa ve iyi günlere erişen genellikle bir genç kız ya da delikanlının çevresinde oluşan olayları kapsayan güldürüsü az masal türü. |
| renk | Halkbilimin en önemli konularından biri olan, insanlık çapında geniş bir uygulama alanı bulan, her toplumun kendi anlayış, yaşantı, gelenek ve göreneklerine göre doğa, doğaüstü ve kültürel olayları simgeleştirmekte kullanılan doğal oluşum, bk. halkbilim, |
| saga | Tarihsel nitelikte olan kısa ve tek olaylı anlatım türü. bk. doğa sagası, aile sagası, halk sagası, karşıt saga, kişisel saga. krş. masal, öykünce, serüven, öykü, öykülem. |
| saga türküsü | Kaynağı saga olan türkü türü. bk. saga |
| sağaltım oyunu | Cin, şeytan, kötü ruh gibi görünmeyen güçlerle kutyasakları dinlememe, dinsel görevleri yerine getirmeme gibi eylemlerin yol açtığına inanılan hastalıkları sağaltmak amacıyla yapılan, içinde şaman, büyücü, din adamı gibi bireylerle dinsel, büyüsel ve gele |
| sakınma | Birey ve toplulukların, dinsel, büyüsel ya da geleneksel nedenlerle, kimi nesne, olay ve besin ürünleriyle ilişkilerini, tümüyle ya da büyük bir ölçüde kısıtlamaları, bk. din, büyü, addan sakınma, dayısal sakınma, sililiksizlik. |
| salkı baladı | Genellikle duygusal nitelikteki salkılarla, bölgesel siyasal olayları konu alan balad türü. krş. durum baladı, öğütsel balad. |
| sanat | İnsanoğlunun iç ve dış dünyasının etkisinde kalarak oluşturduğu duyulara yönelik beğenisel ve güzelduyusal (estetik) yönleri, yararlı yönlerinden daha çok olan nesne ya da onun bir bölümü. bk. aygıt. krş. halk sanatı, büyü, din. |
| sanat bilmecesi | Yazarların yazdığı, kişilerin uydurduğu halk ürünü olmayan bilmeceler, bk. yazınsal bilmece, bilgin bilmecesi, krş. halk bilmecesi. |
| savaş | Bir toplumun başka bir topluma, isteğini benimsetme amacıyla tüm olanakları ve güçleriyle yaptıkları düzenli saldırı. |
| savaş oyunu | Toplumu savaşa hazırlamak ve savaşı kazanmak amacını güden benzerduyusal büyü eylemleri üzerine temellenen halk oyunu, bk. oyun. krş. barış oyunu, benzerduyusal büyü. |
| seçkin | Bir toplumun büyük kesimini oluşturan halk kütlesi dışında kalan küçük bir aydın kesiminden oluşan kütle. bk. seçkin kültürü, halk. |
| seçkin kültürü | Seçkin kesimin halkla ortak olduğu geleneksel kültür dışında kalan ve salt kendi yaratılarından oluşan kültür, bk. seçkin, halk. |
| serüven | Düşsel olayları konu alan masal türü. bk. halk serüveni, kişisel serüven, hayvan serüveni, öykülü serüven, krş. halk masalı, halk sagası. |
| serüven baladı | Toplumla doğrudan doğruya ilgili olmayan acıklı bir serüveni anlatan balad. bk. tarihsel balad. |
| sevi masalı | Bir yiğidin elde etmek istediği kıza yaptığı sevgi gösterileriyle, yaşadığı serüvenleri uzun uzadıya anlatan masal türü. bk. kurtarım masalı, aşk masalı, edinim masalı. |
| sevi oyunu | Genç kızlarla delikanlıların birbirleriyle tanışma, anlaşma, sevişme ve kız kaçırma olaylarını canlandıran halk oyunu. bk. oyun, halk oyunu. krş. evlenme oyunu, erfik oyunu. |
| sıcaklık büyüsü | Bir bütünün parçalarından biri üzerine yapılan etkinin, hiçbir değişikliğe uğramadan, aynı yeğinlikte, öbür parçalarla bütüne geçeceğini öngören halk öğretisine verilen ad. bk. bulaşkan büyü. krş. benzerduyusal büyü, öykünümsel büyü. |
| sınıf | Bir topluluk içinde, birbirlerinden ekonomik ve toplumsal yönlerden ayrılan ve aralarında karşıtlıklar bulunan bölüklerden her biri. krş. altkültür, kültür alanı, altkültür alanı, yatay bölük. |
| sınıflayıcı akrabalık | Değişik sosyal bağıntıları olan akrabaları aynı düzeye getiren akrabalık düzeni. |
| sililiksizlik | Geleneksel ya da yasal yollarla evlenmelerine olasılık bulunmayan yakın akraba bir erkekle bir kadının, aralarında oluşturdukları evlilik dışı ilişkiler, bk. sililiksizlik yasağı, soy sililiksizliği, akraba. |
| sililiksizlik yasağı | Her toplumun kendi anlayışına göre, dirimbilimsel akraba olarak nitelediği erkekle dişi arasındaki evlilik ve evlilik dışı ilişkileri yasaklaması, bk. sililiksizlik, dirimbilimsel akraba, krş. sakınma. |
| simgesel davranış | Yağmur yakarısı sırasında avuç içlerini yere çevirerek kolları aşağı yukarı oynatma saygı gösterme amacıyla arka arkaya çekilerek dışarı çıkma utku sevinciyle havaya sıçrama gibi davranışlarla daha birçok benzerlerinden oluşan simge türü. bk. simge. krş. |
| simgesel durum | bk. simgesel davranış. |
| simgesel edim | Yürüyemeyen çocukların yürüyebilmelerini sağlamak amacıyla kollarından tutarak cami kapısı önünde sallama yeni doğan çocukları, birlikte getirdiklerine inanılan pisliklerden arıtmak amacıyla beşik altından geçirme sıtmalıları sağaltmak için, dalaklarını k |
| simgesel organ | Halkın bir nesne, bir düşün, bir oluşumu anlatmak amacıyla kullandığı organ ya da organ parçası, bk. simge. |
| simgesel oyun | ölüm ,yaşam, av ,savaş ,barış ve daha başka nedenlerle yapılan oyunlardan oluşan simge türü. bk. simge. krş oyun. |
| simgesel renk | Her toplumun, renklere kendi anlayışlarına göre aşk, sevgi, bahar, yaz, barış, sonbahar, kış, ölüm, yas ve daha başka anlam yüklemelerinin bir sonucu olarak oluşan simge türü. bk. simge. krş. renk. |
| simgesel yer | Halkın, türlü nedenlerle kutsallık ya da uğursuzluk gördüğü kaynak, akarsu, tepe, orman, göl, mağara, üç yol ya da dört yol ağzı, temel, yatır, ayazma, cami, kilise, ören, şato gibi yerlerle ilgili olan simge türü. bk. simge. |
| simgesel yön | Her toplumun kendi anlayışına göre, yönleri birer renk, hayvan, bitki, kutsal ya da uğursuz varlık olarak görmelerinin sonucunda doğan simge türü. bk. yön. krş. renk, simgesel renk, simgesel yer. |
| simgesel yöntem | bk. örnekleyici yöntem |
| siyasal kuram | Halkbilim ürünlerinin siyasal amaçlar için kullanılmasını öngören kuram. bk. halkbilim. |
| sokak baladı | Sokak satıcılarının söylediği balad türü. bk. balad. krş. halk baladı. |
| sonuç yasası | Sagalann son bölümlerinde, olayların gürültülü bir biçimde başladıktan sonra, yavaş yavaş durgunlaşmalarına bakılarak oluşturulan halkbilimsel yasa. bk. saga. krş. başlangıç yasası. |
| soy | Birkaç altbölükten oluşmuş, aşamalı toplumsal denetleme düzeni, bk. altbölük. krş. sınıf, altkültür. |
| soy sililiksizliği | Kimi ilkel toplumlarda, kral ve prenslerin, soylarının bozulmasını önlemek amacıyla, yönettikleri insanların kesinlikle sililiksizlik yasağına uymalarına karşın, kendilerinin yakın akraba ve kızkardeşleriyle eşeysel ilişki kurarak onlarla evlenebilmeleri, |
| soyut dil | Çince ve Tibetçe’de olduğu gibi tekheceli sözcüklerden oluşan dillerden her biri. bk. tekheceli dil. krş. çekimli dil, bireşimli dil, çokbireşimli dil, tümbireşimli dil. |
| söylen | Evrende daha önce varolduğu sanılan canlı ve cansız, tüm çevresini ilgilendiren olayların kaynak, neden ve özelliklerini, çoğunlukla Tanrısal görünümler içinde açıklayan anlatı türü. bk. söylenbilim, doğa söyleni, yaşam söyleni, toplumsal söylen, karşılaş |
| söylen örgesi | Söylenlere konu olan olayları oluşturan öğelerden her biri. bk. imgesel örge. krş. toplumsal örge. |
| söylenbilim | Söylenleri, geçmişin birçok değişikliklerle çağımıza ulaşan halkbilim belgeleri olarak gören, kendine özgü yöntemler yardımıyla söylenlerdeki gerçek olay ve kişileri saptamaya çalışan araştırıcıların kurdukları bilim dalı. bk. söylen, söylenbilim okulu, t |
| söylenbilim okulu | Söylenlere dayanarak tarihsel, toplumsal ve kültürel birçok sorunu çözümleyebileceklerine inanan bilim adamlarının oluşturdukları okul. bk. söylen, karşılaştırmalı söylenbilim, tarihsel söylenbilim. |
| söylenbilimci | İnceleme alanı söylen olan bilim adamı. bk. söylen. |
| söylence | Dinsel nitelikleri olan erkek ve kadınlarla ilgili olaylarla, kutsal varlıklarla ilişkili hayvan, bitki ve nesneleri konu alan masal türü. bk. yerel söylence, tarihsel söylence, nedenli söylence. |
| söyleni | Halkın gerçeklik ve doğruluklarını düşünmeden benimsediği, aslında uydurma kişilerle olaylardan kurulu olan, geleneksel anlatı türü. bk. nedenli söylence, krş. masal, saga, öykünce. |
| söylensel serüven | Belirli bir yiğidin çevresinde oluşan olayları konu alan ve içinde doğaüstü öğeler bulunan serüven, bk. kişisel serüven. krş. dev masalı. |
| söylenyazım | Konusu söylenleri saptamak olan bilim dalı. bk. söylenyazımcı. krş. söylenbilim. |
| söylenyazımcı | Araştırma alanı söylenyazım olan bilim adamı. bk. söylen, krş. söylenbilimci. |
| sözlü boşinanç | Konuşma yoluyla çağdan çağa, kuşaktan kuşağa aktarılan boşinanç. bk. boşinanç. krş. sözlü gelenek, sözlü görenek. |
| sözlü gelenek | Konuşma yoluyla çağdan çağa, kuşaktan kuşağa aktarılan halk kültürü, bk. gelenek, halk kültürü, krş. sözlü görenek, sözlü boşinanç. |
| sözlü görenek | Konuşma yoluyla çağdan çağa, kuşaktan kuşağa aktarılan görenek, bk. görenek, krş. sözlü gelenek, sözlü boşinanç. |
| sözlü gözdeğmesinden korunma | Canlı ya da cansız nesneleri, özel yöntemlerle söylenen dinsel ve büyüsel sözler yardımıyla gözdeğemesinden koruma, bk. gözdeğme. |
| sözlü halk geleneği | Halk kültürünün sözlü ürünlerden oluşan kesimi, bk. halk kültürü, sözlü gelenek. |
| sözlü halkbilim | Gelenek, görenek ve inançların dışında kalan halkbilim ürünlerinin tümüne verilen ortak ad. bk. bilmece, atasözü, halk dili, masal, masalcık. |
| sürem töreni | Sinirsel, dinsel ya da geleneksel nedenlerle yılın belirli günlerinde oluşturulan tören. |
| şaman dinî | Uygulamaları, doğaüstü, yetenekleri olan kişilerce gerçekleştirilen din. krş. bireysel din, toplumsal din. |
| şarap tanrısı | Eski Romalılarla Greklerde saptanan bir inanca göre, vücudunun yarısı insan yarısı teke biçiminde olan, şarap.ve kösnüye düşkün Tanrı. |
| şenlik | Bir toplumun kendini her tür kötü dış ve iç etkenlerden korumak, bol ürün elde etmek, barış ve güvence içinde yaşamak amacıyla bir mevsimden ötekine, bir yaşam çağından sonrakine ve toplumsal bir yaşantıdan başka bir yaşantıya geçme ya da tarihsel, dinsel |
| şeytan oyunu | Şeytanın dokuncalarından korunmak amacıyla yüzlükle oynanan halk oyunu. bk. halk oyunu. krş. yiğitlik oyunu, sevi oyunu. |
| tabu | bk. kutyasak |
| tanrı sagası | Hristiyanlık öncesi çağla ilgili bir Tanrı için anlatılan saga. bk. saga, saga türküsü. |
| tanrı yeme | İlkellerin, güç kazanmak ve kutsallaşmak amacıyla, yılın belirli günlerinde Tanrı gözüyle baktıkları hayvanları yemeleri geleneğine verilen bilimsel ad. krş. atasoy. |
| tanrıcılık | Kökeni tarihin derinliklerine inen, çağlar boyunca yaşantısını sürdürerek bugüne ulaşan evrensel bir oluşum olarak, tek Tanrıya ya da birkaç Tanrıya inanma biçimindeki geleneksel tapını, bk. gelenek, krş. Tanrıtanımazlık, cancılık, tapıncakçılık, atasoycu |
| tanrıdoğum | Tanrı ya da Tanrıların kaynak, gelişim, değişim ve diğer sorunlarını inceleme işi. |
| tanrısal görüntü | Tanrının, insan biçiminde görünebileceğine ilişkin halk inancının bilimsel adı. |
| tanrısal savaş | Tanrıların Tanrılarla ya da Tanrıların insanlarla yaptıkları savaşlarla ilgili inancın bilimsel adı. |
| tanrısal tutku | Tanrı düşününün yarattığı yüce tutku. |
| tanrıtanımazlık | Kimi toplum ve bireylerde görülen Tanrı ya da Tanrıların varlığına inanmama durumu, krş. Tanrıcılık, cancılık, atasoyculuk, tapıncakçılık. |
| tanrıya tapma | İlkellerin Tanrı olarak nitelendirdiği gözle görülme olasılıkları bulunmayan güçlere karşı uyarladıkları saygınlık eylemleri, krş. bitkiye tapma, hayvana tapma. |
| tansık örge | Masallardaki gerçekdışı olayları oluşturan örgelerden her biri. bk. imgesel örge, hayvansal masalcık. |
| tapıncak | Geçici olarak ruhsal varlıklara barınaklık yaptıklarında doğaüstü bir güce erişilerek bulundukları yerlerle taşıyanlara kendi güçlerini katan, ruhların ayrılmasıyla güçlerini yitiren doğal ya da yapay nesnelerden her biri. bk. cancılık, tapıncakçılık. krş |
| tapıncakçılık | Nesnelerle bireylerin kendilerine değgin olmayan ruhlarca ele geçirilmelerine ilişkin halk öğretisi ya da tapıncakla ilgili olarak yapılan dilekte bulunma, kurban kesme ve kutyasaklara kesinkes uyma gibi uygulamalardan oluşan bir saygınlık düzeni, bk. tap |
| tarihsel balad | Tam anlamıyla tarihsel nitelik gösteren, özellikle ulusal olayları anlatan balad türü. |
| tarihsel boyut | Halkbilim olay ve ürünlerinin oluşumunda görev alan tarihsel etkenlerin tümü. |
| tarihsel çizge yöntemi | bk. çağçizge yöntemi. |
| tarihsel halkbilim | Halk kültürünün yalnız tarihsel yönüyle ilgilenen bilim, bk. tarihsel halkbilimci, tarihsel yöntem, tarihsel okul. |
| tarihsel halkbilimci | İncelemelerini tarihsel yönteme göre yapan halkbilimci, bk. tarihsel yöntem. |
| tarihsel okul | Olayların kaynak ve diğer bütün sorunlarının, ancak ilgili tarihsel belgeler yardımıyla çözümlenebileceğine inananların oluşturdukları okul. bk. tarihsel yöntem, tarihsel halkbilimci, tarihsel halkbilim. |
| tarihsel saga | Tarihsel bir kişi ya da olayla ilgili saga. bk. saga. |
| tarihsel sıralama yöntemi | Birbirlerini izleyen tarihsel halk kültürlerini görevsel özelliklerine göre inceleme işlemi, bk. tarihsel yöntem. |
| tarihsel söylenbilim | Söylenlere ilişkin sorunları karşılaştırma yöntemiyle çözmeye çalışan söylenbilim. bk. söylenbilim, tarihsel yöntem, krş. karşılaştırmalı söylenbilim. |
| tarihsel söylence | Bir tarihsel olay ya da kişiyle ilgili olan yerel söylence. bk. söylence, krş. yerel söylence, tarihsel saga. |
| tarihsel yöntem | Halkbilim olay ve ürünlerinin kaynaklarını bulmak amacıyla, bu olay ve ürünlerin saptanan tarihsel belgelerine dayanılarak yapılan araştırma, bk. tarihsel okul, tarihsel halkbilimci, tarihsel halkbilim. |
| tarihsel-coğrafyasal yöntem | Masal ile kimi halkbilim ürünlerinin tarihsel ve coğrafyasal değişkenlerini, karşılaştırma yöntemi yardımıyla inceleme, bk. insanbilim okulu, karşılaştırma yöntemi, değişken, |
| taş muska | Üzerinde bulundukları canlı ve cansız varlıkları yersel, özdeksel özellikleri nedeniyle, her türlü dokuncadan koruyacaklarına inanılan her biri küçük bir tek taştan oluşan muska türü. bk. muska. krş. insan muskası, hayvansal muska, bitkisel muska, yapımsa |
| tekheceli dil | Takısız ve çekimsiz tekheceli sözcüklerden oluşan dil. bk. soyut dil, bitimsiz dil. krş. çekimli dil. |
| tekyanlı akrabalık | Toplumlarda, baba ve ana soylarından yalnız birine göre işleyen akrabalık düzeni, bk. babayanlı akrabalık, anayanlı akrabalık, krş. ikiyanlı akrabalık. |
| temel dil | bk. dil. |
| temel düşünce | Değişik halkların özdeksel ve tinsel kültür ürünlerinde görülen benzerlikleri, insanlığın ruhsal ve düşünsel yapılarının temeldeki benzerliğine bağlayan görüş. krş. yayılım. |
| temel kurbanı | Yeni yapılan konutun temel atımında kurban kesme, krş. konut kurbanı, ok kurbanı, insan kurban, koruyucu ruh. |
| temel örnek | bk. ilkörnek. |
| temel yayılım | Halk kütlelerinin yer değişimiyle ilgili olarak oluşan büyük ölçüdeki yayılım türü. bk. yayılım, göç yayılım. krş. ikincil yayılım, ödünç yayılım. |
| tılsımlı balad | Konusunu tılsımlı olaylardan alan balad türü. bk. balad, krş. büyülü balad. |
| tinçözümsel kuram | Halkbilim ürün ve olaylarını, cinsel organlarla, cinsel birleşmelerin birer simgesi olarak benimseyenlerin ileri sürdükleri kuram. bk. tinçözömsel okul. |
| tinçözümsel okul | Halk kültürünü oluşturan her tür halkbilim ürününü birer cinsel organ simgesi, halkbilim olaylarını ise birer birleşme oluşumu olarak benimseyen bilim adamlarının kurup yaşattıkları okul. bk. halk kültürü, halkbilim, tinçözümsel kuram. |
| tinsel halkbilim | Halkbilimin temelini oluşturan iki ana kültürden biri olan ve özdeksel kültürün dışında kalan tinsel nitelikteki kültürlerin tümü. bk. kültür, halk kültürü, özdeksel kültür, sözlü halkbilim, halkbilimsel görenek. |
| tinsel kuram | Halkbilim ürünlerinin kaynağını, insanın düş, imge ve dalgı (hülya) gibi tinsel oluşumlarıyla açıklayan kuram. bk. tinçözümsel okul. |
| toplama yasası | Anlatılarda, olayların bir yiğit ya da başlıca bir nitelik çevresinde toplanmasına bakılarak oluşturulan bir halkbilim yasası. |
| topluluk | Birbirleriyle çok sıkı işbirliği kurarak ortak bir yaşam savaşı sürdüren, belli bir yerde ve bir arada oturan ailelerden oluşan birlik, bk. yerel bölük, köy topluluğu, krş. soy, sınıf, boy, oymak, akrabalık. |
| toplumsal boyut | Halkbilim olay ve ürünlerinin oluşumunu sağlayan etkenlerden toplumsal nitelikte olanlar, bk. tarihsel boyut, coğrafyasal boyut. |
| toplumsal çevre | Bir toplumu oluşturan birey, aile ve öteki birimler arasında kurulmuş bulunan sağlıklı ve uyumlu ilişkiler düzeni. bk. çevre. krş. kültürel çevre, doğal çevre. |
| toplumsal değer | Halkın, yaratıcısı olduğu ya da benimsediği ürün ve olaylara verdiği toplumsal nitelikteki değer. bk. değer. krş. törensel değer, açık değer, kapalı değer. |
| toplumsal din | Uygulama ve törenleri din adamları dışındaki kişilerce yönetilen din. krş. şaman dini, bireysel din. |
| toplumsal gelenek | Toplumlar arası yatay düzeyde oluşan gelenek, bk. halk geleneği. |
| toplumsal halkbilim | Halk kültürünün toplumsal yönlerini inceleyen bilim dalı. bk. halkbilim, krş. kalıtımsal gelenek. |
| toplumsal inceleme | Kent ve halk kültürlerinin olgusal yönden incelenmesi, bk. karşılaştırma yöntemi. |
| toplumsal insanbilim | Halk kültürüyle ilkellerin, toplumsal kurumlarını tarihsel ve işlevsel bir yöntemle inceleyerek kimi sonuçlara varmaya çalışan bilim kolu. bk. insanbilim. krş. budunbilim, halkbilim. |
| toplumsal örge | Toplumsal yaşam sonunda, başka bir söyleyişle, insanın insanla, insanın hayvanla ya da insanın doğal çevreyle ilişkileri nedeniyle oluşan yasal ya da yasa dışı, kadın kız kaçırma karşılıksız aşk öç alma babayla oğlu arasındaki yabansı savaş bebeklerin şu |
| toplumsal ruhbilim | Bir toplumu oluşturan bireylerin ruhbilimsel durumlarını inceleyen bilim dalı. bk. halk ruhbilimi, köylü ruhbilimi, |
| toplumsal söylen | Aile, akraba, komşu, savaş, barış, Tanrı, melek, şeytan, öteki dünya ve daha birçok oluşumları içeren söylen türü. bk. söylen. krş. doğa söyleni, yaşam söyleni, işbilimsel söylen. |
| toplumsal-ruhsal yöntem | Öteki halkbilim okullarının kullandıkları yöntemler gibi tarihsel, coğrafyasal ya da ruhsal belgeler kullanmadan ve bu tanıklayıcı yönteme ters düşen bir tutumla inceleme konusu olan halkbilim olay ya da ürününü, toplumsal ve ruh bilimsel yönleriyle incel |
| töre | Aktöresel niteliği belirgin geleneksel halk davranışlarının her biri. bk. gelenek, görenek, boşinanç. krş. moda. |
| törensel değer | Halkın törensel yönde yaratmış ya da benimsemiş olduğu ürün ve olaylara ilişkin nitelikler, bk. değer. |
| törensel dil | Halk törenleri sırasında kullanılan ve içlerinde birçok eskil öğelerin bulunduğu dil. krş. birörnek dil. |
| tuz bakısı | Ateşe atılan tuzun oluşturduğu alevlere bakılarak yapılan bakı türü. bk. bakı. |
| tümbireşimli dil | İçinde, birçok sözcükten oluşan tek sözcüklü tümceler bulunan dil. bk. çokbireşimli dil, bireşimli dil. krş. soyut dil. |
| tümlenimsel boşinanç boyutu | Boşinançların bağlı bulundukları toplum ve çağlara uygun olarak değişmelerinin tümü. bk. boşinanç boyutları, krş. genel gelenek boyutu, genel görenek boyutu. |
| tüze | Gerektiğinde yetkili kişilerce zor kullanılarak yürütülen toplumsal ilişkiler, bk. halk tüzesi. |
| tüzel halkbilim | Halkbilimin tüzel alanını konu alan bilim dalı. bk. halk tüzesi. |
| uğraş oyunu | Pirinç dikme, tarla sürme, ekin biçme, halı dokuma, demir döğme, dikiş dikme, çamaşır yıkama ve daha birçok uğraşıyı, benzerduyusal büyü ilkesine uygun bir biçimde beden ve yüz devinmeleri yardımıyla anlatmaya çalışan bir halk oyunu türü. bk. halk oyunu. |
| uğraşman halkbilimci | Halkbilim alanında yüksek öğretim yapmış, gücünün büyük bir bölümünü bu alanla ilgili bilimsel araştırma, çalışma, inceleme ve yayınlara yöneltmiş olan kişi. bk. halkbilimci, özengen halkbilimci. |
| uğurluk | İçinde bulunduğuna inanılan tansıksal gücü, kendisini taşıyan bireyin dileğine uygun bir oluşuma dönüştürdükten sonra, ilgiliye aktardığı benimsenen nesne. |
| ulus | Belli bir sınır içinde yaşayan ve halk kültürüyle seçkin kültürünü yaratan insanların oluşturduğu siyasal toplum, bk. halk kültürü, seçkin kültürü, ulusal kültür. |
| ulusal kültür | Bir toplumda, halk kültürüyle seçkin kültürünün birlikte oluşturdukları ortak kültür düzeni, bk. kültür, halk kültürü, seçkin kültürü, dil, din. |
| un bakısı | İçine, salkı (haber) yazılı kâğıt konan hamur parçaları yardımıyla açılan bakı. bk. bakı. |
| uydurma masal | Kaynağı Rönesanstan öteye götürülemeyen, içinde zaman ve yerle ilgili hiç bir olay bulunmayan, bireysellikten öte bir yapı gösteren gerçek dışı düşlere dayanan, saçma olmalarına karşın ilgiyle dinlenen, dünyanın dört bir yanında görülebilme olasılığı bulu |
| uygar | Uygarlık düzeyine ulaşmış olan. bk. uygarlık, uygar toplum, krş. ilkel toplum. |
| uygar din | Uygar toplumlarda, kutsal kitapların ilkeleri uyarınca uygulanan din türlerinden her biri. bk. din. krş. halk dini, ilkel din. |
| uygar toplum | Halkla aydın kesiminin birbirlerine yaptıkları olumlu etkilerin sonunda uygarlık düzeyine erişmiş toplum, bk. uygarlık, halk. krş. ilkel toplum. |
| uygarlık | Gelişmiş teknik kaynaklarla bilim ve sanatın yarattığı düşünsel başarılardan oluşan, büyük yayılma alanlı kültür düzeni, bk. eskil uygarlık, krş. kültür, halk kültürü. |
| uygulama | Halkın, geleneksel yollarla edindiği ya da dış ülkelerden ödünç alarak benimsediği oluşumlarla doğrudan doğruya kendisinin uyguladığı işlemlerden her biri. bk. uygulamalı halkbilim, uygulamalı insanbilim. |
| uygulamalı budunbilim | Budunbilim konu ve kuramlarını düşünsel düzeyden uygulama alanına aktaran bilim dalı. krş. uygulamalı halkbilim, uygulamalı insanbilim. |
| uygulamalı halkbilim | Halkbilimin konu ve kuramlarını düşünsel düzeyden uygulama alanına aktaran bilim dalı. bk. halkbilim, uygulama. |
| uygulamalı halkbilimci | Araştırmalarını halkbilimin uygulama alanında yoğunlaştırmış olan araştırıcı, bk. uygulamalı halkbilim, halkbilim alan araştırıcısı, halkbilim alan araştırması. |
| uygulamalı insanbilim | İnsanbilim konularıyla kuramlarını düşünce düzeyinden uygulama alanına aktaran bilim dalı. krş. uygulamalı halkbilim, uygulamalı budunbilim. |
| uzak açıklama | Ayrı kara parçaları arasında saptanan benzer halkbilim ürün ve olaylarının aynı kaynaktan geldiğini savunan görüş. bk. yayılım, değişi. |
| uzak yayılım | Bir topluma ilişkin halk ürünlerinin aralarında tarihsel, coğrafyasal ve toplumsal hiçbir ilişki bulunmayan öteki toplumlara geçmesi olayı. bk. yayılım, uzak açıklama. |
| üç yasası | Halkbilim olay ve ürünlerinin aşağı yukarı bütün türlerinde saptanan, istenilen sonucu sağlamak amacıyla işlemlerin üç kez yinelenmesi olgusuna dayanılarak ileri sürülen bir halkbilim yasası. |
| üretimsel büyü | Doğadan yeterinden çok almak ve canlıların büyük ölçüde üremelerini sağlamak amacıyla yapılan büyü türü. bk. büyü. |
| ürünlerin anında doğuş kuramı | İskoç bilgini Andrew Lang’ın ileri sürdüğü kimi halkbilim ürünlerinin tarihsel bir gelişim ya da kültürel etkileşim olmadan bağımsız bir biçimde ve ansızın doğabileceklerini öngören görüş. |
| üstkatman | Toplumlarda, kültürlerin yaratıcısı olarak sayılan aydınlar bölümü, bk. altkatman. |
| yağmur yakarısı | Kurak ülke topluluklarının yağmur yağdırmak amacıyla başvurdukları dinsel ve büyüsel işlemlerle, sözlü formüllerden oluşan bir halk uygulaması, bk. din, büyü. |
| yakarı | Gücüyle başaramadığı bir dileğini gerçekleştirmek isteyen birey ya da toplumun, doğaüstü güç, nesne ya da varlıktan sözlü ya da yazılı gelenek yoluyla öğrendiği, genellikle belirli bir yapı ve uyumla söylenen ya da içten yinelenen dinsel nitelikli sözlerl |
| yakınlaşım | İki ayrı halk kültürü, olay ya da ürününün zamanla birbirine benzemesi, bk. koşut gelişim. |
| yakınsak boşinanç boyutu | Değişik boşinançların benzer görünüm kazanabilmelerini sağlayan özellik, bk. boşinanç boyutları. |
| yalınç balad | İnsanın evrensel yaşantısını, gerekli bilgileri vermeden çok yalın biçimde ve sık sık yinelenen karşılıklı konuşmalardan oluşan bir düzen içinde anlatan balad türü. krş. doğaüstü balad. |
| yanıltmacalı masal | Yalan ve abartmalar üzerine kurulmuş masal türü. bk. yanıltmacalı masalcık. |
| yanıltmacalı masalcık | Tarihsel olmayan olayları tarihsel bir görüntü içinde açıklayan, yapı ve kapsam yönünden birbirine karşıt oluşumlar gösteren düzmece masalcık türü. bk. masalcık. krş. yanıltmacalı masal. |
| yapay bilmece | Bir bilmecenin diğer bir bilmeceyle karıştırılması sonucunda geleneksel yapısı bozulduğu gibi ilk çözüm biçimi de değişen bilmece, bk. gerçek bilmece. |
| yapıcılık | Konutlarla ilgili tüm sorunları ve konuları içeren bilim ve sanat dalı. |
| yapımsal gözdeğmelik | Kurbağa, kaplumbağa, yılan, kertenkele, yengeç gibi hayvanların heykelcikleriyle kırmızı renkli nesnelerden oluşan gözdeğmelik. bk. gözdeğmelik. krş. yapımsal muska. |
| yapımsal muska | Taş, pişmiş toprak, ağaç, kemik ve madensel ürünlerden yapılmış olan minik kayık, kurbağa, kertenkele, timsah, yengeç, yılan, martı, kutsal göz ve Tanrı heykelcikleriyle benzerlerinden oluşan muska türü. bk. muska. krş. insan muskası, hayvansal muska, bit |
| yapıntı | Gerçekdışı kişi ve oluşumları konu alan anlatı türü. bk. kutyasak yapıntı, krş. uydurma masal, yanıltmacalı masal, gerçekçi masal. |
| yaprak bakısı | Ateşte yakılan yaprağın çıkardığı seslere ya da havaya atılan yaprağın devinimlerine bakılarak geleceği okuma yöntemi, bk. bakı. krş. bitki bakısı. |
| yaratı | İnsanoğlunun, yaratıcısı olduğu kültür ürün ve olaylarına dayanarak oluşturduğu, daha önceleri benzeri bulunmayan, yeni kültür ürün ve olaylarından her biri. bk. halk yaratısı, yayılım, insanbilim okulu, karşılaştırma yöntemi, tarihsel yöntem. |
| yarı tarihsel balad | Küçük bir yere ilişkin olarak anlatılan balad. bk. balad. krş. tarihsel balad. |
| yaşam ağacı | Toplumlar arası yaygın bir inanca göre, üzerinde yaz kış yemyeşil yapraklar, açılmış çiçekler, olgun yemişler bulunan ve yemişlerini yiyenlere ölümsüzlük veren ulu ağaç. krş. kutsal ağaç. |
| yaşam söyleni | İnsan, hayvan, bitki, doğum, yaşam ve ölüm gibi oluşumları içeren söylen türü. bk. söylen, krş. doğal söylen, toplumsal söylen, işbilimsel söylen. |
| yatay bölük | Bir türdeş toplumsal katmanın, toplumsal altbölüğüne verilen ad. bk. altbölük. krş. sınıf. |
| yatay oluşum | bk. anlamsal değişim. |
| yayılım | Halkbilim öğe, ürün, olay ya da olaylarının, coğrafyasal düzeyde, bir halk kültüründen diğerine geçişi, bk. temel yayılım, ikincil yayılım, ödünç yayılım. krş. koşut gelişim, dağılım, temel düşünce. |
| yayılımcılık | Halkbilim ürünlerinin yalnızca yayılım oluşumuna uygun bir biçimde toplumlar arasında yayıldığını savunanların ileri sürdükleri kuram. bk. yayılım. |
| yazılı muska | Üçgen, dikdörtgen, kare biçimlerinde dürülmüş bez, mumlu bez, muşamba ya da madenden yapılmış silindir biçimindeki birer küçük koruncak içine konan üzerlerinde Tanrı, yalvaç, melek, ilgilinin ya da anasının adı, kutsal kitaplardan aktarmalar, dinsel sözc |
| yazınsal bilmece | Halk yaratısı olmayan, yazarlarca oluşturulmuş bilmeceler, bk. bilgin bilmecesi, sanat bilmecesi, krş. halk bilmecesi. |
| yazınsal gelenek | Yazına ilişkin olarak oluşan gelenek türü. bk. gelenek, krş. halk geleneği. |
| yazınsal halkbilimci | Yazınla ilgili konuları halkbilimci gözüyle inceleyen bilim adamı. bk. insanbilimsel halkbilimci. |
| yeni halkbilimciler okulu. | Halk kültürü ürünlerinin, ilgili oldukları toplumun toplumsal yaşantısıyla ruhbilimsel yapısının ortak bir sonucu olduğuna ilişkin görüşü savunan halkbilimcilerin kurdukları okul., krş. Fin okulu, ruhbilimsel okul, insanbilim okulu. |
| yeni halkbilimcilik | Halkbilim olaylarıyla ürünlerinin tarihsel, coğrafyasal ya da tüm öteki yöntemlerin yardımlarıyla değil de yapı, işleyiş ve bulundukları halk kültürü düzeni içindeki görevlerinin saptanmasıyla çözümlenebileceklerine ilişkin yeni halkbilimciler okulunun ku |
| yenileşme bölgesi | Değişik kültürler arasında bulunmasından ötürü dış etkilere açık bulunan halk kültürü bölgesi. |
| yer | Kutsal olarak nitelenen, içinde ya da çevresinde dinsel, büyüsel, geleneksel, törensel işlemler yapılan, toplantılar düzenlenen alan, düzlük, dağ, tepe, orman vb. her biri. bk. adak, kurban, |
| yerel balad | Belli bir yerle ilgili olarak söylenen balad. |
| yerel bölük | bk. topluluk |
| yerel saga | Bir tek yere ilişkin olan saga. bk. saga, doğa sagası. |
| yerel söylence | Belirli bir yere ilişkin dinsel nitelik gösteren gelenek ve göreneklerin adlarıyla yapı ve tarihsel oluşumları yönlerinden açıklamalar yapan anlatı, bk. söylence, krş. yerel saga. |
| yıkıcı büyü | Kötü hava, kıtlık, mutsuzluk, başkaldırma ve ölüm gibi oluşumları sağlamak amacıyla uygulanan büyü türü. bk. büyü. krş. ak büyü, kara büyü. |
| yılan oyunu | Yeterli yağmur yağmasını ve ürünlerin bol olmasını sağlamak amacıyla gerçek bir yılanla birlikte ya da yılan gibi debelenerek oynanan bir halk oyunu türü. bk. oyun. krş.bolluk oyunu, erlik oyunu. |
| yıldız bakısı | Yıldızlara bakarak geleceği okuma işi. bk. bakı. |
| yıldız oyunu | Yıldızların yaşantı, dünya ve evrenin kaynağı oldukları inanışına dayanan bir halk oyunu türü. bk. oyun. krş. göksel oyun, güneş oyunu. |
| yıldızbilimi | Halkın yıldızların parlaklığı, kaymaları, öbekleriyle ilgili olarak yeryüzündeki olaylar ve insanların yazgıları arasında geleneksel inaçlarına dayalı her tür yorum ve değerlendirmesi, krş. halk bitkibilimi, halk hayvanbilimi, bakı, düşyorum. |
| yıldızcılık | ilkel adamın kişileştirdiği ya da Tanrılaştırdığı göksel olay ve cisimlerle ilgili olarak oluşturduğu din türü. bk. din, güneşçilik, aycılık. krş. cancılık. |
| yiğitlik baladı | Konularını kız kaçırma, öç alma, çekememezlik gibi olaylardan alan balad türü. bk. büyülü balad, yiğitlik oyunu. |
| yiğitlik koşuğu | Bir ya da birkaç yiğidin cenk ve başarılarını konu alan koşuk türü. |
| yiğitlik masalı | Bir yiğidin yaşantısını, özellikle savaşlarını anlatan çok olaylı masal türü. krş. yiğitlik sagası. |
| yiğitlik oyunu | Yiğitlikle ilgili ya da duygusal olayları belirtmek amacıyla oynanan halk oyunu. bk. halk oyunu. |
| yiğitlik sagası | Yiğitlerin yaşantılarıyla ilgili olarak anlatılan saga. bk. yiğitlik masalı. |
| yineleme yasası | Halkbilim ürünlerinden olan sihirli işlemlerle anlatılan kesin sonuca varmak amacıyla sık sık yapılan yinelemeler nedeniyle oluşturulan bir halkbilim yasası, krş. üç yasası. |
| yuvarlama | Bir masalın yeni bölgesel değişkininin, tüm yayılım alanını kaplayan ilkörneğini ikinci kez yaratması, bk. değişkin. |
| yüksek kültüryükü | Seçkin kültürün, benimsenen ya da özümsenen halk kültürünün sürekli etkisi altında bulunduğuna ilişkin kimi halkbilimcilerin savunduğu görüş. bk. seçkin kültürü, halk kültürü, yüksek toplumyükü. |
| yüksek toplumyükü | bk. yüksek kültüryükü. |
Yorum gönder