Çevre Terimler Sözlüğü

A

A KATMANI [A-Horizon] Organik madde bakımından zengin yüzey toprağı.

A-AĞIRLIKLI SES DÜZEYI [A-Weighted sound level] İnsan kulağının daha kolaylıkla işitebileceği orta frekanslara daha fazla ağırlık veren, ses basınç düzeylerinin ölçülmesi yöntemi. A- Ölçekli ses düzeyleri dB(A) olarak yazılır.

ABS 1. Alkil benzen sulfonat: deterjanlara eklenen, biyo­bozulmaya dirençli, kararlı bir yüzey aktif madde. 2. Akrilonitril-butadien-stiren (bir tür plastik madde).

ACI SU [Brackish] Hafif tuzlu su.

AÇIGA ÇÖP DÖKME [Open dumping] Atıkların rahatsız edici kokulara, su, toprak ve hava kirliliğine yol açacak biçimde açık alanlara dökülmesi.

AÇIK ALAN [Open space] Ya imar görmemiş ya da konutlardan ve diğer yapılardan nispeten arınmış toprak parçası; insanın faaliyet gösterdiği çevrenin karşıtı olan arazi de bu kavrama dâhildir.

AÇIK BOŞALTIM [Outfall] İşlem görmüş yâda görmemiş atık suyu ya da diğer sıvı atıkları doğrudan doğruya alıcı ortama ileten taşıyıcı ya da boru hattı.

AÇIK MADEN OCAĞI İŞLETMECİLİGİ [Open-cast mining = Strip mining] Kömürün yâda diğer madenlerin sığ derinliklerden toprağın ve kayanın üst katmanı kaldırılarak çıkarılması. Yüzey madenciliği olarak da adlandırılır.

AÇIK YAKMA [Open burning] Atık miktarını (hacmini) azaltmak amacıyla çöplük alanlarında yakılması işlemi.

ADİYABATİK SAPMA ORANI (Adiabatic lapse rate) Yüksekliğin artması ile bağlantılı olarak ısıdaki düşme (sapma) oranı.

ADSORPSİYON (Adsorption) Moleküllerin katı yüzeylere tutunması.

AEROBİK (Aerobic) Serbest oksijenin varlığında yaşayan ya da aktif olabilen organizma; suda çözünmüş oksijenin oksitleyici olarak hareket ettiği durum.

AEROBİK AYRIŞMA (Aerobic decomposition) Havalı koşullarda faaliyet gösteren mikroorganizmalar veya mantarların organik maddeleri ayrıştırmaları.

AEROSOL (Aerosol) Havada asılı parçacık biçiminde madde; sıvı maddeleri püskürten basınçlı kap.

AFET ALANLARI (Hazardous areas) Deprem, heyelan, çığ, orman yangını ve taşkın gibi doğal afetlere yatkın alanlar.

AĞIR METALLER (Heavy metals) Kurşun, cıva, çinko v.b. gibi çevre açısından tehlikeli nitelik taşıyan metaller.

AĞIRLIKSAL AKIŞ (Gravity flow) Aşınmayı ve aşırı basıncı önleyecek azami hızda kesintisiz akışa olanak sağlamak amacıyla belirli bir asgari eğimle yerleştirilmiş borulara sahip arıtma ve su sağlama sistemindeki sıvı akışı.

Aİ [Active ingredient ]Aktif bileşen.

AKIŞKAN ATIK [Effluent] Evsel veya endüstriyel işlemlerden kaynaklanan, arıtım öncesi ya da sonrası çevreye bırakılan sıvı atıklar.

AKIŞKAN YATAK [Fluidized bed] İçinden hava ya da bir gaz üflenen ince parçacıklardan oluşan katı madde yatağı. Üflenen hava ya da gazın denetimi katı maddenin bir sıvı gibi davranmasına yöneliktir.

AKIŞKAN YATAK YANMASI [Fluidized bed combustion] Sıvı yakıt ya da küçük kömürün sıvılaştırılmış yatakta yakılması. Bu süreç daha düşük ısıda yanmanın oluşmasını sağladığından, daha az miktarda nitrojen oksit üretimine yol açtığı gibi, sürece kireçtaşı ilavesi ile de kükürt oksitlerin yatak içinde oluşmayarak atmosfere atılması olanağını ortadan kaldırır.

AKIŞKANLIK (KIVAM) [Viscosity] Sıvının akış hızını belirleyen özelliği.

AKİFER [Aquifer] Suyun çok uzak mesafelere gitmesini sağlayan, yeraltı sularını pınarlara ve kuyulara ileten gözenekli toprak yada jeolojik oluşum.

AKTİF ÇAMUR SÜRECİ [Activated sludge process] Atık su arıtma tesislerinde kullanılan, aerobik biyolojik arıtma süreci.

AKTİF KARBON [ Activated carbon ] Endüstriyel baca gazlarından kaynaklanan kokuların ve zehirli maddelerin giderilmesine yönelik adsorbsiyon sürecinde kullanılan madde.

AKUSTİK ÇEVRE [ Acoustical environment] Belli bir ses kaynağını kuşatan çevre.

ALBEDO [Albedo] Yeryüzünün güneş ışığını yansıtma yüzdesi. Havadan alınan bir örnekteki katıların yansıtıcı niteliğiyle ilgili bir ölçü.

ALÇAK ARAZİLER [ Bottom lands] Bir akarsu kanalına bitişik ve ondan biraz yüksek arazi.

ALD [ Approximate lethal dose ] Yaklaşık öldürücü doz.

ALDRİN [Aldrin] Özellikle DDT’ye dirençli zararlılara karşı etkili olan, klorlu hidrokarbon pestisit.

ALERJİ YAPICILAR [Allergenics] Alerjiye yol açan maddeler.

ALFA RADYASYON [Alpha radiation] Nispeten düşük bir nüfuz gücüne sahip radyasyon. Bk. Beta radyasyon, Gamma radyasyon.

ALICI [ Receptor ] Kirlilikten dolayı belirli risklere maruz bulunan canlı ya da cansız nesne.

ALICI SULAR [Receiving waters] İşlemden geçirdikten sonra sıvı ya da katı kirleticilerin içine boşaltıldığı su oluşumları.

ALINTI [Borrow] Bir başka alanda dolgu malzemesi olarak kullanılmak üzere bir yerden (alandan) kazılıp alınan malzeme.

ALIŞMA [Acclimatization] Canlı bir organizmanın yeni bir çevreye alışma ya da o çevreye dayanıklı hale gelme süreci.

AMONYAK [Ammonia] Endüstriyel süreçlerde ve gübre üretiminde kullanılan zehirli, tahriş edici gaz.

AMONYAKLAMA [Ammonification] Nitratların ve nitritlerin bakterilerce amonyum bileşiklerine indirgenmesi.

AMONYAKLAYICI BAKTERİLER [Ammonifying bacteria] Atık sularda veya katı atıklarda amonyak açığa çıkaran bakteriler.

ANA KANAL [Main sewer] Büyük bir bölge için kolektör işlevi gören lağım kanalı.

ANA KAYA [Bedrock] Toprağın altında bulunan yekpare kaya

ANAEROBiK [Anaerobic] Serbest oksijenin bulunmadığı koşullarda yaşama ve büyüme yeteneğine sahip organizma; serbest oksijenin bulunmadığı koşullar.

ANAEROBİK AYRIŞMA [Anaerobic decomposition] Havanın bulunmadığı koşullarda faaliyet gösteren mikroorganizmaların organik maddeleri ayrıştırması.

ANAEROBİK ÇÜRÜME [Anaerobic digestion] Organik yükü yüksek atık suyun havasız koşullarda arıtılması süreci. Tarım toprağında kullanılmasını sağlamak için bazı organik atıkların pis kokusunun giderilmesi süreci.

ANC [Acid-neutralizing capacity ] Asit etkisizleştirme kapasitesi.

ANHİDRİK [Anhydrous]Susuz.

ANOKSİYA [Anoxia]Oksijen yetersizliği.

ANTAGONİSTİK ETKİ [Antagonistic effect] Ters sinerjistik etki. Bileşkenin birimlerinin her birine göre daha az etkili olması.

ANTİMİKROBİYAL [Antimicrobial] Mikrobiyal büyümeyi önleyen kimyasal ya da biyolojik maddeler.

AOM [Active organic matter] Aktif organik madde.

ARITMA [Treatment] Atık su veya gazların kirleticilerden temizlenmesi işlemlerinin tümü.

ARL [Annual release limit]Yıllık boşaltma sınırı.

ARTMA [Accretion ] Cansız maddenin dış yüzeyine doğal etkilerle çeşitli maddelerin eklenmesiyle oluşan büyüme süreci.

ASBEST KİRLİLIGİ [Asbestos pollution] Çimento sanayiin­den ve otomobillerdeki fren balatalarının aşınmasından kaynaklanan emisyonların yol açtığı asbest kaynaklı hava kirliliği.

ASİDOFILİK [Acidophilic] Asitte yada asitli koşullarda yaşayan.

ASIT TORTULLANMASI [Acid deposition] Normal düzey­lerden daha fazla asidite taşıyan yağışla toprak veya yüzey sularında pH azalması ve asitleşme. Bk. ASİT YAGMURU.

ASİT YAĞMURU [Acid rain] Esas olarak. Sanayi tesis­lerinden, konutların ısıtılmasından ve otomobillerden kaynaklanan, sülfür ve azot oksitleri içeren su buharı emisyonlarının yol açtığı asit çökelmesi.

ASİTLENME [Acidification] Toprağın ve suyun asitli emisyonlarla kirlenmesi.

ASİTLİ TEMİZLEYICİ [Acid pickles] Metalyüzeyleri temizlemek için kullanılan endüstriyel atık su.

ASİTLİLİK PROFİLİ [Acidity profile] Belirli bir yerdeki değişen asitlilik düzeylerinin, geçmiş eğilimleri de gösteren kayıdı.

ASKIDA KATI MADDE [SS=Suspended solidsJ Suda ve lağım suyunda bulunan, yaklaşık ı mikron büyüklüğünde veya daha büyük olmakla birlikte, sözgelimi kum tanesinden daha küçük katıları ifade etmek için kullanılan terim.

AŞINMA [Abrasion]Yüzeylerin çeşitli nedenlerle aşınması.

AŞINMA (PASLANMA) [Corrosion] Genellikle kimyasal etkiyle, bir maddede zamanla oluşan yıpranma. Aşınmaya yol açan etki maddeleri içinde en çok bilinenleri sülfür oksitleri ve klor, fluor vb. bileşikleridir.

ATIĞIN YENİDEN İŞLENMESI [Waste recycling] Yeniden kullanmak amacıyla atık maddelerin toplanması ve işleme tabi tutulması; kâğıdın, camın, alüminyum un ve plastiğin yeniden işlenmesi gibi.

ATIK [Waste] çevre de başkalaşmaya yol açacak miktarda çevreye boşaltılan, sıvı, katı, gaz ya da radyoaktif istenmeyen her tür madde.

ATIK GÖMME [Landfill] Atığın toprak katmanları arasına gömülmesinden ibaret, katı atık tasfiyesinin en yaygın yöntemi; Atıkların gömüldüğü çukur.

ATIK ISISI [Waste heat] Özellikle nükleer enerji santrallerince çevreye bırakılan kullanılmamış ısı.

ATIK KOLU [Waste stream ] çevreye boşaltılan ve işleme tabi tutulması gereken sıvı ve katı atıkların miktarı.

ATıK ÖZÜMLEMESi [Waste assimilation] Doğal bir kaynağın boşaltılan atıkları özümleyerek kendi kendisini temizleyebilmesi.

ATIK SU [Wastewater] Konutların pissu ve lağım sularından, endüstriyel sıvı atıklardan ve sel sularından kaynaklanan sıvı atık.

ATIK SU YÖNETiMi [Wastewater management] insan sağlığını ve çevreyi korumak amacıyla, atık suyun izlenmesi, işlenmesi ve tasfiyesiyle ile ilgili sistemler geliştirilmesi ve uygulanması.

ATIK TAŞıNMASı [Handling] Sıvı ve katı atıkların toplanması ve nakli.

ATIK YAKIMI [Incineration] Yanabilen atıkların denetimli biçimde yakılarak zararsız bir kalıntı haline getirilmesi işlemi. Atık hacmi bu yolla yüzde 80-90 azalmış olur.

ATIK YÜKÜ TAHSSİSİ ÇALIŞMASI [Waste load allocation study] Bir akarsuya boşaltılabilecek, özümsenebilir toplam azami günlük atık yükünü belirlemek için yapılan çalışma.

ATMOSFER KiRLiLiĞi [Atmospheric pollution] Temelde insan faaliyetlerinin sonucu olarak, doğrudan doğruya atmosfere verilen yada atmosferde kimyasal tepkimeler sonucu oluşan gaz ve partikül maddelerin yol açtığı kirlilik oranı.

ATMOSFER BULANIKLIĞI (TOZLULUGU) [Atmospheric turbidity; dustiness] Belli bir yerin havasındaki yoğunlaşmış toz parçacıkları.

ATMOSFERİK SAPMA ORANI [Atmospheric lapse rate] Atmosferin alt tabakasında yüksekliğin artması ile oluşan ısı düşmesi oranı.

ATOM ENERJİSİ [Atomic energy] Nükleer tepkime sırasında serbest kalan enerji. Nükleer enerji.

ATOMİK SOĞURMA SPEKTROGRAFİSİ [AAS=Atomic absorption spectrography] Bir sıvı karışımındaki metal miktarlarını saptayan analiz yöntemi.

AYRIŞTIRICILAR [Decomposers] Biyolojik bozulma yaratan, bakteriler ve mantarlar gibi ayrıştırıcı organizmalar.

AZALTMA [Abatement] Kirlilik düzeyini düşürmek için uygulanan yöntem.

AZAMİ TALEP DÖNEMİ [Peak demand period] Bir kamu kuruluşunun ya da topluluğa hizmet veren herhangi bir sistemin en fazla hizmet talebiyle karşılaştığı dönem.

AZAMİLEŞTİRME [Maximization] Atık oluşturmadan kaçınma, buna karşılık kaynaklardan gerçekleştirilen üretimin niceliğini ve niteliğini arttırma çalışmalarını içeren koruma önlemi.

AZGELİŞMİŞ ALAN [Depressed area] Ekonomik ve fiziksel gerileme gösteren bölge.

AZOT DÖNGÜSÜ [ Nitrogen cycle] Atmosferdeki azotun bitkiler tarafından özümlenmesi, sonra topraktan geçerek atmosfere dönmesi süreci. Azot, proteinlerin önemli bir bileşenidir ve bu nedenle hem bitkiler hem de hayvanlar için gereklidir.

AZOT OKSİT [Nitric oxide] Yanmadan oluşan, Havaya bırakılınca zehirli hale gelen kirletici madde.

B

BACA ATIKLARI [Stack effluents] Sanayi bacalarından yayılan gazlar ve asılı parçacıklar.

BACA DUMANI [Plume] Bacadan çıkan değişik biçimlerde atmosfere dağılan gözle görülebilir duman emisyonu.

BACA ETKİSİ [Chimney effect] Isıdaki değişmenin gazlarda yol açtığı yukarıya yönelik hareket.

BACA GAZI [Flue gas ] Yanmadan sonra bacalardan çıkan ve azot oksitleri, karbon oksitleri, su buharı, sülfür oksitleri, parçacıklar ve birçok kimyasal kirletici madde içeren duman.

BACA GAZI KÜKÜRTÜNÜN GİDERİLMESİ [Flue gas desulfurization] Birçok yöntem kullanılmaktadır. En yaygını gazların kireçtaşı çözeltisiyle ile yıkandığı ve oluşan çamurun ayrılarak bazı durumlarda içindeki kükürdü kazanmak üzere yeniden işleme tabi tutulduğu kireçtaşı/alçıtaşı sürecidir.

BAHÇELİ KENT [Garden city] Başlıca özellikleri bitişik yapı düzeni ve çevresinde yeşil kuşak olan kent imarı.

BAKİR BÖLGELER [Wilderness] İnsan yerleşimlerinin ya da uygarlıkların ulaşmadığı topraklar. Karaların üçte birinden fazlası hala bakir bölgedir ve bunların en genişleri Grönland ve Antarktika’ da bulunmaktadır.

BAKTERİ [Bacteria] Klorofilsiz, tek hücreli ya da ipliksi mikroorganizma; bakteri havada, toprakta ve denizde ayrışan maddede oluştuğu ve bozunma sürecine yardımcı olduğu için kirlilik kontrolü açısından büyük önem taşır.

BALIK KATLİAMI [Fish kill]. Büyük miktarda balığın topluca imhası.

BALYALAMA [Bailing]  Çöpü    sıkıştırarak katı, Yüksek yoğunlukta bloklar haline getirme süreci.

BANKET [Berm] Eğilimli bir yüzeyden gelen drenaj ı stabilize etmeye yada denetlemeye yardımcı olan, insan yapımı taraça.

BARAJ [Dam] Suyun doğal akışına engel oluşturarak bir nehrin ya da akarsuyun akış yönünü denetlemeye yönelik duvar, kıyı yâda başka tür bir yapı.

BARİYER [Barrier] Biyotanın göçme ya da günlük hareketini engelleyen etken.

BAT [Best available technology] En iyi kullanılabilir teknoloji.

BATAKLIĞIMSI ALAN [Bog] Yoğun Ötrofikasyon sonucu su kaynaklarının zengin organik birikintilerle kaplanarak oluşturduğu alan.

BATAKLIK GAZI [Marsh gas] Bataklıklarda ve turbalıklarda oluşan gaz (esas olarak metan).

BATAKLIKLAR [Marshes] En azından belli bir süre haliç ve kıyı sularıyla kaplanan kara-su alanları.

BATIRMA [Sinking] Petrol döküntülerini denetleme işlemi; bu işlem, kum, tebeşir, işlenmiş uçucu kül, çimento tozu vb. kullanılarak petrolün fiziksel olarak batırılmasıyla gerçekleştirilir.

BATYAL [Bathyal] Göllerin ve okyanusların en derin tabakasıyla ilgili.

BDL [Below detection limit] Saptama sınırının altında.

BEKLETME HAVZASI [Detention basin] Taşkını önlemek için sel suyunu denetimli biçimde tutup bırakmaya yönelik havuz ya da depo.

BEKLETME SÜRESİ [Detention period] Birim hacimdeki bir sıvı ya da gazın akış sürecinde bir tank ya da odada tutulma ortalama süresi.

BELEDİ KATI ATIK [Municipal solid waste] Kentsel alanlardaki konut ve işyerlerinin, lağım çamurunun da dahil olduğu, katı atıkları.

BELİRTEÇ (İNDİKATÖR) TÜRLER [Indicator species] Bir ekosistemde, küçük çevresel değişmelere özellikle duyarlı olması itibariyle, çevre koşulları konusunda bilgi sağlayan ve çevresel tehlikelerle ilgili erken uyarılarda bulunan türler. Bunun bir örneği denizmaruludur; denizmarulunun su içinde yoğun olarak büyümesi bir ötrotikasyon süreci belirtisidir.

BENTOS [Benhtos] Deniz dibi bölgesinde yaşayan yâda burada oluşmuş hayvan ve bitki yaşamı.

BENZEN [Benzene]Kanser yapan endüstriyel çözücü.

BENZEŞİM; SİMÜLASYON [Simulation] Doğal bir sürecin laboratuar koşullarında yâda bilgisayar modeli kullanılarak sınanması.

BENZİPİREN Kömür ve sigara dumanında bulunan kanser yapıcı bir hidrokarbon.

BPEO [Best practicable environmental option] En kullanışlı çevresel seçenek.

BERİLYUM [Beryllium] İnsanlar üzerinde zararlı etkilere sahip metalik bir eleman.

BESİN AĞI [Food web] Karşılıklı bağlantı içindeki besin zincirleri dizisi.

BESİN BÜTÇESİ [Nutrient budget] Belli bir yaşayan sistem açısından, alınan ya da kaybedilen gerekli mineral besinlerin miktarlarını belirlemeye yönelik tahmin.

BESİN GİDERME [Nutrient stripping] Alıcı sularda ötrofikasyonu yavaşlatmak amacıyla yada atık suyun yeniden kullanılabilmesi için uygulanan üçüncü derece arıtma.

BESİN ZİNCİRİ [Food chain ] Her halkanın bir öncekinden beslendiği ve enerji sağladığı, buna karşılık bir sonrakine besin ve enerji aktardığı organizmalar zinciri.

BESİN ZİNCİRİ BASAMAĞI [Trophic level] Bir hayvanın besin zincirindeki yeri.

BESİNLER [Nutrients] Bitkilerin ve hayvanların büyümesi ve gelişmesi için gerekli maddeler.

BETA RADYASYONU [Beta radiation ] Yüksek hızda negatif elektron radyasyonu.

BEZ FİLTRE [Fabric filter] Endüstriyel emisyonlardan kaynaklanan tozu ve parçacıkları tutan, evlerdeki elektrikli süpürge torbasına benzer, kumaştan yapılma aygıt.

BİDON [Skip] Büyük atık haznesi, konteynır.

BİNA BAĞLANTISI [ House connection] Atık suyu bir binadan sokağa yerleştirilmiş hatta ileten pis su boruları için kullanılan terim.

BİRİM MÜLKİYETİ [Condominium] Çok birimli bir yapıda bireysel mülkiyet.

BİRİNCİL HAVA KİRLETICİLER [Primary air pollutants] Atmosfere doğrudan verilen hava kirleticileri.

BİRİNCİL İŞLEM [Primary treatment] İşlenmemiş lağım suyunu arıtmanın en yaygın biçimi; kaba ve katı maddelerin ayrıldığı ön işlem.

BIRLEŞİK ÜRETİM [Cogeneration] Elektrik üretiminde oluşan atık ısının ısıtmada, soğutmada ve atık su arıtımında kullanılması.

BIRLEŞİK ISI VE GÜÇ [CHP = Combined heat and power] Elektrik ve ısının birlikte üretimİ. Terim, atık ısı ya da hava kullanan santraller için de kullanılır.

BIRLEŞİK KANALİZASYON [Combined sewer] Atık suyun ve sel suyunun toplanmasına yarayan tek bir kanalizasyon sistemİ.

BIRLEŞİK TASFİYE [Codisposal] Genellikle yanma gerek­tiren entegre bir işlem yoluyla lağım çamurunun ve katı atıkların birlikte tasfiyesi yöntemİ.

BİRLEŞİK ZARARLI ORGANİZMA DENETİMİ [Integrated pest management] Zararlı organizmaların yayılmasını biyolojik, kültürel ve kimyasal yaklaşımları birleştirerek denetleme yöntemi. Özellikle, en azından bir kimyasal İlaca karşı direnç kazanmış organizmalarla mücadelede kullanılır.

BİTKİ ÖLDÜRÜCÜ [Herbicide] Zararlı ot öldürücü ve yaprak dökücü olarak kullanılan kimyasal madde

BİYOAKÜMÜLASYON [Bioaccumulation]Biyoyoğunlaşma.

BİYOBOZULMAYA UĞRAMAZ [Nonbiodegradable] Bakterilerin ayrıştıramadığı organik madde.

­BİYODENEME [Bioassay]         Potansiyel        olarak’  zehirli leşiklerin niteliğinin ve gücünün, standart test organizmalarıyla etkileşimlerini gözlem e yoluyla laboratuar koşullarında denenmesi.

BİYOENERJETİK [Bioenergetics] Bitkilerle hayvanlar, bitki­lerle bitkiler ve hayvanlarla hayvanlar arasındaki enerji aktarımının incelenmesi.

BİYOİZLEM[Biomonitoring] Potansiyel olarak zararlı bir durumda bitki ve hayvan yaşamındaki farklılaşmaları değerlendirmek amacıyla doğal bir ortamın biyolojik konumundaki değişikliklerin izlenmesi.

BİYOJEOKİMYASAL DÖNGÜ [Biogeochemical cycling] Kimyasal elemanların fiziksel çevre ile organizmalar arasındaki döngüsü.

BİYOKİMYASAL OKSİJEN İHTİYACI [BOD=Biochemical oxygen demand] Organik kirliliğin bir ölçüsü olarak kullanılan ifade. Bir su veya atık sudaki organik maddelerin biyokimyasal süreçlerle tam ayrışmaları için bu işlemi yapan mikroorganizmaların, suyun birim hacmi başına gereksinim duydukları oksijen miktarı. Evsel atık su işleme süreçlerinin etkinliğini ölçmede de kullanılır.

BİYOKÜTLE [Biomas] Belli bir alan ya da hacimdeki canlı organizmaların toplam kütlesi ya da miktarı.

BİYOKÜTLE ENERJİSİ [Biomass energy] Bir biokütledeki organik atıklar, bitkiler yâda ağaç gibi organik maddelerden üretilen enerji.

BİYOLOJİK ARITMA [Biological treatment] Atık suyun mikroorganizmalar kullanılarak arıtılması.

BİYOLOJİK BÜYÜME (YÜKSELME) [Biological magnifica­tion] Besin zincirinin ardışık düzeylerinde, maddelerin artan miktarlarda birikmesi.

BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK [Biological diversity] Organiz­maların çeşitlerinin alan ya da hacim birimi başına sayısı; belli bir zamanda belli bir yerdeki türlerin bileşimi.

BİYOLOJİK DENGE [Biological balance] Hayvanlarla bitkiler, bitkilerle bitkiler ve hayvanlarla hayvanlar arasındaki denge.

BİYOLOJİK POTANSİYEL [Biotic potential] Bir organiz­manın varlığım sürdürme ve üreme yeteneği.

BIYOLOJİK KALKAN [Biological shield] Bir nükleer reaktörün personelini ve çevresini korumak amacıyla, nötronları ve gamma radyasyonu absorbe etmek (soğurmak) için nükleer reaktörün merkezi etrafında inşa edilen koruyucu kalkan yada kalın beton duvar.

BİYOLOJİK YAĞ DÖKÜNTÜ DENETİMİ [Biological oil spill control] Sudaki yağ tabakalarım ayrıştırmak için bakteri kültürlerinin kullanılması işlemi.

BİYOM [Biome] Belli bir doğal ortam ve iklimdeki bütün canlı organizmalardan oluşan karmaşık topluluk.

BİYOMETRİ [Biometry] Biyolojik sorunların incelenmesinde istatistik yöntemlerin uygulanması.

BİYOSFER [Biosphere] Gezegenimizin ve atmosferinin yaşam kaynağı bütün bölümlerini içeren alan.

BİYOSİDLER [Biocides] Organizmaları öldürme yeteneğine sahip kimyasal maddeler; sterilize ediciler.

BİYOTA [Biota] Belirli bir bölgede ya da çevrede bulunan bitki ve hayvan yaşamının bütünü.

BİYOTİK [Biotic] Bir çevredeki bitkiler, hayvanlar ve mikroorganizmalarla ilgili.

BİYOYOGUNLAŞMA FAKTÖRÜ [Bioconcentration factor] Organizmalarda bazı kimyasal maddelerin birikme mertebesini ifade eden bir ölçü. Genellikle bu kimyasal maddeler besin zinciri içinde artarak bulunurlar. Örnek: DOT.

BOD [Biochemical oxygen demand] Biyokimyasal oksijen ihtiyacı.

BOP [Blow-out preventer]Kaçak önleyici.

BORU ÇIKIŞI ARITMA [ End-of-pipe treatment] Emisyon boru hattının bitiminde uygulanan arıtma sistemi.

BORU HATTI[Pipeline ] Değişik maddeleri uzak mesafelere ileten, pompalama donanımı, vanaları ve diğer makinaları ile birlikte boru şebekesi.

BOŞALTIM [Discharge]çevreye bırakılan bütün kirleticiler

için kullanılan terim. Gaz boşaltımlar emisyon, sıvı boşaltımlar ise sıvı atık (effluent) diye de adlandırılır.

BOZULMA [Impairment ] Bir doğal kaynağın kirlenmesi süreci.

BOZULMAMIŞ ALAN [Unspoiled area] İnsan etkinlikleriyle değiştirilmemiş doğal alanlar.

BÖLGE ISITMASI [DH = distriet heating] Belirli bir sayıdaki konut yâda işyerine ısıtma sağlamak üzere, merkezi olarak kurulan sistem. .

BÖLGELEME [Zoning] Belli amaçlarla bölgelere ayırarak toprak imarının denetlenmesi.

BRÜT TABAN ALANI [Gross floor area] Bir binanın taban alanı toplamı.

BSO [Benzene soluble organics] Benzende çözünebilen organik maddeler.

BUHAR [Vapor] Atmosfer ısı ve basıncında sıvı ya da katı durumda bulunan maddelerin gaz hali.

BUHARLAŞMA HAVUZU [Evaporation pond] Lağım suyu tasfiyesinde kullanılan sığ ve yapay havuz; bu sistemde atık geniş arazilere dağıtılır ve buharlaştırılır.

BULANIKLIK [Turbidity] Suda ve havada asılı bulunan maddelerin neden olduğu, güneş ışınlarının ortama girme ve bitkilerin büyüme düzeylerini denetleyen, içme suyu kalitesi açısından çok zararlı ortam koşulları.

BUV [Backscattered ultraviolet] Geri saçılmış morötesi.

BÜTÜNSELCİ [Holistic] Parçalarla bütünler arasındaki organik ya da işlevsel ilişkiyi vurgulayan ve bir konuyu karşılıklı bağımlılık ilişkisi içindeki parçaların bütünlediği tek bir sistem olarak gören yaklaşım.

BÜYÜME TEORİSİ[Growth theory] Kentlerde ve bölgelerde yerleşim, büyüme ve toprak kullanımı modelleri konusunda kent bilimcilerinin oluşturdukları teoriler.

C

CA [Carbon absorption or adsorption] Karbon soğurması.

CANSIZ ÇEVRE [Abiotic environment] Doğadaki fiziksel ve cansız kimyasal unsurlar. Örnek: toprak, su, atmosfer.

CBD [Central business district]Merkezi iş bölgesİ.

CBSR [Carcinogen bioassay in smail rodents] Küçük kemirgenlerde kanser yapıcı biyo-denemesi.

CCC [Countercurrent chromatography] Ters akım kromatografisi.

CFC [Chlorofluorocarbon]Kloroflüorokarbon.

CIVA [Mercury] Besin zincirlerinde, özellikle tatlı su ve deniz organizmalarında yoğun olarak bulunabilen ve zararlı etkilere yol açan zehirli metalik eleman.

CNR [Composite noise rating]Bileşik gürültü ölçümü.

CNS [Central nervous system]Merkezi sinir sistemi.

COD [Chemical oxygen demand]Kimyasal oksijen ihtiyacı.

COH [Coefficient of haze]Sis katsayısı.

COHb [Carboxyhaemoglobin]Karboksihemoglobin.

COM [Complex organic mixture ]Karmaşık organik karışım.

CPOM [Coarse particulate organic matter] Büyük parçacıklı organik madde.

C.Q. [Commercial quality] Ticari kalite.

CÜRUF [Clinker]Fırınlardaki ergimiş kalıntı.

Ç

ÇALIŞMA ORTAMI[Work environment ]İşyerinin koşulları.

ÇALKANTl [Turbulence] Gelişigüzel hava veya su sirkülâsyonuna neden olan inişli çıkışlı devinim. Nedeni genellikle akış alandaki pürüzlülük ve engebeliktir.

ÇAMUR [ Sludge ] Atık suyun arıtılması sırasında süzme, çökeltme yâda biyolojik arıtma sonucu oluşan yoğunlaşmış katı.

ÇAMUR SIVISI [ Slurry ] Atık su işleme tesislerinde çamuru taşıyan sıvı.

ÇAMUR SİNDİRİMİ [Sludge digestion] Atık su çamurunun biyolojik oksijen ihtiyacını çevresel yönden kabul edilebilir bir düzeye indirmek amacıyla uygulanan anaerobik işlem.

ÇAMUR TASFİYESİ [Sludge disposal] Atık su çamurunun nihai tasfiye işlemi.

ÇAMURUN YAKILMASI [Sludge incineration] Atık su çamurunun hacim yönünden küçültülüp, işlenerek tutuşabilirlik kazandırıldıktan sonra yakılması.

ÇAPRAZ-MEDYA YAKLAŞIMI [Cross-media approach] çevre sorunlarına, sözgelimi sadece hava kirliliğini değil, etkileşim içindeki bütün faktörleri göz önünde bulundurarak yaklaşmak.

ÇENTME (YONTMA) [Spalling] Yongalar ya da parçalar haline getirme.

ÇERÇEVE YAKLAŞIM [Bubble concept] Kirletici emisyon­larının denetimi bağlamında amaçlanan sınırlamaların uygulanmasında, belirli kirleticilerin çıkış kaynaklarından ziyade bunların etkiledikleri alanların ele alınması gerektiğini savunan yaklaşım.

ÇEVRE [Environment] Bir organizmanın var olduğu ortam yada koşullar. Bu çevre doğal fiziksel öğeleri, ayrıca organizmanın etkileştiği insan ürünü koşulları içerir.

ÇEVRE ANALİZİ [Environmental analysis] Belirli bir arazinin topografik, hidrolojik, jeolojik ve kültürel özellikleri gibi çevresel özelliklerinin incelenmesi.

ÇEVRE DEGERLENDİRMESİ [Environmental assessment] Bir eylemin ya da projenin çevre bakımından yararlı olup olmadığını ve çevresel etki raporunun hazırlanması gerekip gerekmediğini belirlemek amacıyla yapılan inceleme.

ÇEVRE DOSTU [Environment-friendly] Ürünlerde normal olarak bulunan zararlı öğelerden bazılarını tasfiye etmek amacıyla tasarlanmış ya da değiştirilmiş ürünleri ifade etmek için kullanılan terim.

ÇEVRE KORUMA [Environment protection] Potansiyel olarak tehlikeli atık maddelerin çevreye boşaltılmasının asgariye indirilmesi yada önlenmesi amacıyla kaynakların yönetimi.

ÇEVRE KORUMA AJANSI [EPA = Environmental Protection Agency] Kirleticiler ile ilgili tüm kanun ve yönetmelikleri uygulamak ile görevli Amerikan federal kuruluşu.

ÇEVRE KALİTE HEDEFİ [EQO=Environmental quality objective] çevrenin belirli bir boyutu için amaçlanan kalite düzeyinin ortaya konması. Bu düzey ulaşılır olmayabilir ve nicelik olarak ifade edilebilir.

ÇEVRE KALİTE STANDARDI [EQS=Environmental quality standard] Bir çevre de bir kirletici için İzin verilebilir en yüksek düzey ya da çevrenin bazı vasıfları için kabul edilebilir en düşük düzey.

ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ [Environmental engineering] çevre mühendisliği, çevrenin korunmasına, kirliliğin azaltılmasına vb. elverişli teknoloji sistemlerinin tasarlanmasını ve çevre süreçlerinin incelenmesini, ayrıca belirli binaların bu açıdan iç tasarımlarının gerçekleştirilmesini içerir.

ÇEVRE SORUNLARI BİLİMSEL KOMİTESİ [SCOPE = Scientific Committee on Problems of the Environment] Başlıca ilgi alanı çevreyi iyileştirmek ve kirlilikle ilgili çeşitli sorunları incelemek olan uluslararası kuruluş.

ÇEVRE YOLU [Beltway] Kentsel bir alanı çevreleyen, ana ulaşım arterlerine bağlı yol.

ÇEVRE YÖNETIMI [Environmental management] Toprak, su ve hava gibi doğal kaynakların çevresel açıdan kabul edilebilir uygulamalar yoluyla kullanılması.

ÇEVRE YÖNÜNDEN DUYARLI ALAN [ESA=Environmentally sensitive area] Bir ülkenin doğal yerleşimleri ve süregelmekte olan tarımsal etkinlikleri korumak yada modern, yoğun tarımdan geleneksel olana geçmek için özel önlemler almak gereğini duyduğu alanlar için kullanılan terim.

ÇEVRESEL ETKİ DEGERLENDİRMESİ [EIA=Environ­mental impact assessment] Yeni gelişme ve projelerin çevreye olabilecek sürekli ya da geçici potansiyel etkilerinin, sosyal sonuçları ve alternatif çözümleri de içine alacak biçimde analizi ve değerlendirilmesi.

ÇEVRESEL ETKİ RAPORU [Environmental impact state­ment] çevresel etki değerlendirmesi çalışmalarının sonuçlarını içeren detaylı rapor.

ÇEVRİLME (İNVERSİYON) [Inversion] Atmosferin aşağı tabakalarında gerçekleşen ve soğuk hava katmanının daha yukarıdaki sıcak hava katmanı tarafından tutulmasıyla oluşan atmosfer olayı. Rüzgar olmadığı zaman, kirleticilerin dağılması olanağı bulunamaz ve büyük hava kirliliği olayları gerçekleşebilir.

ÇIKIŞ KANALI [Outlet channel] Sıvı atığı toplayıp götürmeye yarayan suyolu yâda drenaj kanalı.

ÇIKIŞ YERİ-VARIŞ YERİ ARAŞTIRMASI [O-D Survey=Origin destination survey] Bir ulaşım planlama tekniği.

ÇİNKOLU SU KİRLİLİĞİ [Zinc water pollution] Galvanizleme, polimer işleme ve diğer uygulamaların sonucu olarak endüstriyel atık suda ortaya çıkan kirlilik.

ÇOCUKLARA DOKUNMAZ [Childproof] Çocuklar için tehlikeli olmayan.

ÇOK AİLELİ KONUT [Multifamily dwelling] İki yâda daha fazla aile birimini barındıran konut.

ÇOK ÇIKIŞLI KİRLETİCİ KAYNAK [Nonpoint source ] Su kirliliğine katkıda bulunan, yüzeysel su yâda yağmur akıntısı gibi, yayılmış ve iç içe geçişmiş akıntılar.

ÇÖKELME [Precipitation] Elektrik alan etkimesi ya da ısısal değişme sonucunda, parçacıklann içinde asılı bulundukları gaz akıntısından ayrılması işlemi.

ÇÖKELTME [Sedimentation] Katıların yerçekimi nedeniyle çökelmesi doğal süreci; atık suyun işleme tabi tutulmasında, erozyon güçleri aracılığıyla parçacıkların ayrılması ve taşınması süreci.

ÇÖKELTME TANKI [Sedimentation tank] Çökeltilebilir katıların atık sudan ayrıldığı atık su işleme tesisinin bir bölümü.

ÇÖLLEŞME [Desertification] Genellikle aşırı otlatma, yaygın ormansızlaştırma ya da aykırı tarım ve sulama uygulamaları sonucunda toprağın çöl haline gelmesi süreci.

ÇÖP [Garbage] Evlerden yâda ticari amaçla gıda hazırlanması ve kullanılmasından kaynaklanan hayvan, sebze ve meyve atığı; genelde tüm atık ürünler için kullanılır.

ÇÖP BOŞALTMA [Tipping]Çöpün açık alanlara dökülmesi.

ÇÖP ISLAHI [Refuse reclamation] Katı atığın yararlı ürün haline getirilmesi.

ÇÖPLÜK [Dump site] Çöp gibi katı atıkların boşaltılıp üstü açık bırakıldığı atık tasfiye alanı.

ÇÖZÜNMÜŞ OKSİJEN [DO=Dissolved oxygen] Su veya atık su içinde çözünmüş halde bulunan oksijen miktarı.

ÇÜRÜME [Putrefaction] Anaerobik haldeki maddenin organik ayrışması; bu süreç sonunda kötü kokulu gazlar ve oksitlenmesi tamamlanamamış ürünler oluşur.

ÇÜRÜME VE ÇÜRÜTME [Digestion] Enzimlerin etkisiyle organik dönüşmesini ifade etmekte kullanılan, atık su arıtımıyla ilgili terim. Örnek: Lağ1m çamurunun anaerobik çürütülmesi.

ÇALIŞMA ORTAMI[Work environment ]İşyerinin koşulları.

ÇALKANTl [Turbulence] Gelişigüzel hava veya su sirkülâsyonuna neden olan inişli çıkışlı devinim. Nedeni genellikle akış alandaki pürüzlülük ve engebeliktir.

ÇAMUR [ Sludge ] Atık suyun arıtılması sırasında süzme, çökeltme yâda biyolojik arıtma sonucu oluşan yoğunlaşmış katı.

ÇAMUR SIVISI [ Slurry ] Atık su işleme tesislerinde çamuru taşıyan sıvı.

ÇAMUR SİNDİRİMİ [Sludge digestion] Atık su çamurunun biyolojik oksijen ihtiyacını çevresel yönden kabul edilebilir bir düzeye indirmek amacıyla uygulanan anaerobik işlem.

ÇAMUR TASFİYESİ [Sludge disposal] Atık su çamurunun nihai tasfiye işlemi.

ÇAMURUN YAKILMASI [Sludge incineration] Atık su çamurunun hacim yönünden küçültülüp, işlenerek tutuşabilirlik kazandırıldıktan sonra yakılması.

ÇAPRAZ-MEDYA YAKLAŞIMI [Cross-media approach] çevre sorunlarına, sözgelimi sadece hava kirliliğini değil, etkileşim içindeki bütün faktörleri göz önünde bulundurarak yaklaşmak.

ÇENTME (YONTMA) [Spalling] Yongalar ya da parçalar haline getirme.

ÇERÇEVE YAKLAŞIM [Bubble concept] Kirletici emisyon­larının denetimi bağlamında amaçlanan sınırlamaların uygulanmasında, belirli kirleticilerin çıkış kaynaklarından ziyade bunların etkiledikleri alanların ele alınması gerektiğini savunan yaklaşım.

ÇEVRE [Environment] Bir organizmanın var olduğu ortam yada koşullar. Bu çevre doğal fiziksel öğeleri, ayrıca organizmanın etkileştiği insan ürünü koşulları içerir.

ÇEVRE ANALİZİ [Environmental analysis] Belirli bir arazinin topografik, hidrolojik, jeolojik ve kültürel özellikleri gibi çevresel özelliklerinin incelenmesi.

ÇEVRE DEGERLENDİRMESİ [Environmental assessment] Bir eylemin ya da projenin çevre bakımından yararlı olup olmadığını ve çevresel etki raporunun hazırlanması gerekip gerekmediğini belirlemek amacıyla yapılan inceleme.

ÇEVRE DOSTU [Environment-friendly] Ürünlerde normal olarak bulunan zararlı öğelerden bazılarını tasfiye etmek amacıyla tasarlanmış ya da değiştirilmiş ürünleri ifade etmek için kullanılan terim.

ÇEVRE KORUMA [Environment protection] Potansiyel olarak tehlikeli atık maddelerin çevreye boşaltılmasının asgariye indirilmesi yada önlenmesi amacıyla kaynakların yönetimi.

ÇEVRE KORUMA AJANSI [EPA = Environmental Protection Agency] Kirleticiler ile ilgili tüm kanun ve yönetmelikleri uygulamak ile görevli Amerikan federal kuruluşu.

ÇEVRE KALİTE HEDEFİ [EQO=Environmental quality objective] çevrenin belirli bir boyutu için amaçlanan kalite düzeyinin ortaya konması. Bu düzey ulaşılır olmayabilir ve nicelik olarak ifade edilebilir.

ÇEVRE KALİTE STANDARDI [EQS=Environmental quality standard] Bir çevre de bir kirletici için İzin verilebilir en yüksek düzey ya da çevrenin bazı vasıfları için kabul edilebilir en düşük düzey.

ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ [Environmental engineering] çevre mühendisliği, çevrenin korunmasına, kirliliğin azaltılmasına vb. elverişli teknoloji sistemlerinin tasarlanmasını ve çevre süreçlerinin incelenmesini, ayrıca belirli binaların bu açıdan iç tasarımlarının gerçekleştirilmesini içerir.

ÇEVRE SORUNLARI BİLİMSEL KOMİTESİ [SCOPE = Scientific Committee on Problems of the Environment] Başlıca ilgi alanı çevreyi iyileştirmek ve kirlilikle ilgili çeşitli sorunları incelemek olan uluslararası kuruluş.

ÇEVRE YOLU [Beltway] Kentsel bir alanı çevreleyen, ana ulaşım arterlerine bağlı yol.

ÇEVRE YÖNETIMI [Environmental management] Toprak, su ve hava gibi doğal kaynakların çevresel açıdan kabul edilebilir uygulamalar yoluyla kullanılması.

ÇEVRE YÖNÜNDEN DUYARLI ALAN [ESA=Environmentally sensitive area] Bir ülkenin doğal yerleşimleri ve süregelmekte olan tarımsal etkinlikleri korumak yada modern, yoğun tarımdan geleneksel olana geçmek için özel önlemler almak gereğini duyduğu alanlar için kullanılan terim.

ÇEVRESEL ETKİ DEGERLENDİRMESİ [EIA=Environ­mental impact assessment] Yeni gelişme ve projelerin çevreye olabilecek sürekli ya da geçici potansiyel etkilerinin, sosyal sonuçları ve alternatif çözümleri de içine alacak biçimde analizi ve değerlendirilmesi.

ÇEVRESEL ETKİ RAPORU [Environmental impact state­ment] çevresel etki değerlendirmesi çalışmalarının sonuçlarını içeren detaylı rapor.

ÇEVRİLME (İNVERSİYON) [Inversion] Atmosferin aşağı tabakalarında gerçekleşen ve soğuk hava katmanının daha yukarıdaki sıcak hava katmanı tarafından tutulmasıyla oluşan atmosfer olayı. Rüzgar olmadığı zaman, kirleticilerin dağılması olanağı bulunamaz ve büyük hava kirliliği olayları gerçekleşebilir.

ÇIKIŞ KANALI [Outlet channel] Sıvı atığı toplayıp götürmeye yarayan suyolu yâda drenaj kanalı.

ÇIKIŞ YERİ-VARIŞ YERİ ARAŞTIRMASI [O-D Survey=Origin destination survey] Bir ulaşım planlama tekniği.

ÇİNKOLU SU KİRLİLİĞİ [Zinc water pollution] Galvanizleme, polimer işleme ve diğer uygulamaların sonucu olarak endüstriyel atık suda ortaya çıkan kirlilik.

ÇOCUKLARA DOKUNMAZ [Childproof] Çocuklar için tehlikeli olmayan.

ÇOK AİLELİ KONUT [Multifamily dwelling] İki yâda daha fazla aile birimini barındıran konut.

ÇOK ÇIKIŞLI KİRLETİCİ KAYNAK [Nonpoint source ] Su kirliliğine katkıda bulunan, yüzeysel su yâda yağmur akıntısı gibi, yayılmış ve iç içe geçişmiş akıntılar.

ÇÖKELME [Precipitation] Elektrik alan etkimesi ya da ısısal değişme sonucunda, parçacıklann içinde asılı bulundukları gaz akıntısından ayrılması işlemi.

ÇÖKELTME [Sedimentation] Katıların yerçekimi nedeniyle çökelmesi doğal süreci; atık suyun işleme tabi tutulmasında, erozyon güçleri aracılığıyla parçacıkların ayrılması ve taşınması süreci.

ÇÖKELTME TANKI [Sedimentation tank] Çökeltilebilir katıların atık sudan ayrıldığı atık su işleme tesisinin bir bölümü.

ÇÖLLEŞME [Desertification] Genellikle aşırı otlatma, yaygın ormansızlaştırma ya da aykırı tarım ve sulama uygulamaları sonucunda toprağın çöl haline gelmesi süreci.

ÇÖP [Garbage] Evlerden yâda ticari amaçla gıda hazırlanması ve kullanılmasından kaynaklanan hayvan, sebze ve meyve atığı; genelde tüm atık ürünler için kullanılır.

ÇÖP BOŞALTMA [Tipping]Çöpün açık alanlara dökülmesi.

ÇÖP ISLAHI [Refuse reclamation] Katı atığın yararlı ürün haline getirilmesi.

ÇÖPLÜK [Dump site] Çöp gibi katı atıkların boşaltılıp üstü açık bırakıldığı atık tasfiye alanı.

ÇÖZÜNMÜŞ OKSİJEN [DO=Dissolved oxygen] Su veya atık su içinde çözünmüş halde bulunan oksijen miktarı.

ÇÜRÜME [Putrefaction] Anaerobik haldeki maddenin organik ayrışması; bu süreç sonunda kötü kokulu gazlar ve oksitlenmesi tamamlanamamış ürünler oluşur.

ÇÜRÜME VE ÇÜRÜTME [Digestion] Enzimlerin etkisiyle organik dönüşmesini ifade etmekte kullanılan, atık su arıtımıyla ilgili terim. Örnek: Lağ1m çamurunun anaerobik çürütülmesi.

D

DAĞILMA [Dispersion] Sözgelimi, bir doğal kaynaktaki yoğunlaşmış kirleticinin yayılma süreci.

DAĞINIK YAYILMA [Sprawl] Kentsel gelişmenin civardaki kırsal kesime doğru denetimsiz yayılması.

DALGA GÜCÜ [Wave power] Deniz suyu devinimlerinin oluşturduğu gücün enerji üretiminde kullanılabileceği, potansiyel yenilenebilir enerji kaynağı.

DALGAKIRAN [Jetty] Bir limanı akıntılardan ve gelgitlerden korumak amacıyla gelgite açık koylarda, göllerde yada ırmaklarda gerçekleştirilen yapı.

DAMITMA TESİSLERİ [Distillation plants] Tuzlu suyu içme suyuna dönüştüren büyük ölçekli tesisler.

DAMLATMALI FİLTRE [Trickling filter] Atık suyun arı­tılması sürecinde ikincil arıtma tesislerinde kullanılan biyolojik filtre. Filtre, atık suyun püskürtülüp serpildiği 5- ıocm boyutunda taşlardan oluşan 1-2m derinliğinde ve ıo-30m çapında bir yataktır. Taşlar arasında büyüme olanağı bulan mikroorganizmalar, akış süresi içinde organik maddeleri ayrıştırırlar.

DARBE ÖLÇER [Impactor; Impinger] (darbe) Maddeleri çarpma noktasında toplayan ve ölçen alet.

DAYANIKLI KİMYASALLAR [Persistent chemicals] Zararsız hale getirilmelerini ya da giderilmelerini sağlayacak biyolojik ve kimyasal süreçlere karşı dirençli toprak ve su kirleticileri. Bunlara örnek olarak kurşun, bakır, arsenik, ya da tarım ilaçları, sert deterjanlar (biyolojik olarak bozunmayan) ve radyonüklidIer (radyoaktif çekirdekler) gösterilebilir.

dBA [Decibel A]Desibel A.

DDT [DDT] Diklorodifeniltrikloretan’ın kısa yazılışı; son derece kuvvetli bir böcek öldürücü. Kalıntıları yaklaşık 15 yıl varlığını sürdürür.

DEĞİŞİM DERECESİ [Gradient] Isı, basınç, yoğunluk, nem gibi çevreyi etkileyen bir niceliğin değerindeki değişme.

DEMOGRAFi [Demography] Genellikle istatistik teknikler kullanılarak nüfusun incelenmesi.

DEMOGRAFiK GEÇİŞ [Demographic transition] Genellikle ekonomik ve toplumsal gelişmeye bağlı olarak, belli bir nüfusun doğum oranında gözlenen düşme eğilimi.

DENGELİ NÜFUS [Equilibrium population] Değişmeyen nüfus; belli bir sürede doğum sayısı ölüm sayısına eşit olan nüfus.

DENİZ DİBi BÖLGESİ [Benthic region] Hem kıyı hem de derin deniz tabanı olmak üzere, bütün okyanus dibini kapsayan deniz bölgesi.

DENİZ DİBİ SONDAJI [Offshore drilling] Pahalı donanım ve yüzer platformlar kullanarak deniz altından petrol ve gaz çıkarılması.

DENİZ EKOSİSTEMİ [Marine ecosystem] Okyanusların ve denizlerin ekosistemleri; pellajik ve bentik bölümler olarak ikiye ayrılır.

DENİZ ISI ENERJİSİ ÇEVRİLMESİ [Ocean thermal energy conversion] Deniz yüzeyinde güneşle ısınan su ile yüzeyin altındaki soğuk su arasındaki ısı farklarından yararlanmak suretiyle enerji üretilmesi yöntemİ.

DENİZ KİRLİLiĞİ SÖZLEŞMESİ [MARPOL = Marine Pollution Convention] Uluslararası Deniz Kuruluşu’nun (IMO) önderliğinde kabul edilen ve yakıt taşıyan tankerlerin deniz kirliliğine yol açmalarını önlemek amacıyla oluşturulan sözleşme.

DENİZ KİRLİLİGiNİ İZLEME PROGRAMI [MARPOLMON = Marine Pollution Monitoring Programme] Deniz Kirliliği Sözleşmesi’nin bir uygulaması.

DENİZ SEDDİ [Seawall] Sahili koruyan ve iç kısımlara yönelik taşkınları önleyen, sahil şeridindeki sağlam duvar.

DENİZE ÇÖP DÖKME [Ocean dumping] Lağım çamuru, taranmış materyal, sanayi atıkları ya da diğer maddelerin de içinde bulunduğu atıkların denize dökülmesi.

DEPREM ZARARLARININ AZALTILMASI [Earthquake hazard mitigation] Tahmin, uyarı sistemleri ve özellikle depreme dayanıklı yapı İnşası gibi yöntemlerle, depremlerin insan yaşamına ve mallara verebileceği zararların asgariye indirilmesi.

DERİN DENİZ DİBİ BÖLGESİ [Abyssal-benthic zone ] Okyanusun en derin yerleri.

DERME ÇATMA KONUT [Jeny built housing] Genellikle hemen kar etmek için yetersiz malzeme ve işçilikle inşa edilen konut.

DESİBEL [Decibel] Sesin şiddetinin ölçülmesinde kullanılan uluslararası birim. Kısaca dB olarak yazılır.

DESiBEL A [dEA=decibel A] İnsanın hassas olduğu frekanslara daha fazla ağırlık veren gürültü ve ses ölçme birimi.

DETERJANLAR [Detergents] Yaygın olarak kullanılan, yüzey aktif temizleme maddesi. Bakterileri ve organizmaları da yok eden deterjanlar su kirliliğinin başlıca nedenlerinden biridir.

DETRİTUS [Detritus] Göllerin yâda ormanların dibini tabanını zenginleştiren ayrışmış madde.

DEVRİ SÜREÇ [Circular process] Atıkların yeniden işlenip kullanılır hale getirilmesi; atıkların yeniden kullanımı.

DEVRİDAİM [Flow through]Kesintisiz dolaşım.

DEZENFEKSİYON (MİKROPSUZLAŞTlRMA) [Disinfection] Hastalık yapıcı organizmaların, sözgelimi, klorlama yoluyla yok edilmesi.

DIŞ KAYNAKLI KİRLİLİK [Imission] Uzaktaki bir hava kirlilik kaynağı nedeniyle oluşan yerel hava kirliliği.

DIŞ KITA SAHANLIĞI [DCS = outer continental shelf] Bir ülkenin kıyılarında, birkaç kilometreden 400 kilometre uzaklıklara kadar uzanabilen ve genellikle ait olduğu ülkenin, petrol, gaz ve mineral kaynakları bakımından yararlanma hakkına sahip olduğu kabul edilen deniz bölgesi.

DlŞKI      ORGANİZMALARI [Fecal        coliform      organisms] İnsanların ve hayvanların bağırsaklarında bulunan bakteri grubu; bu organizmaların çevre sularındaki varlığı, hastalık yapan organizmaların da bu sularda varlığının işareti olarak kabul edilmektedir.

DIŞSALUKLAR [Externalities] , Başkalarının etkinliklerinin bir sonucu olarak bir toplumsal grubun ödemek zorunda kaldığı sosyal maliyet yâda elde ettiği sosyal fayda.

DİELDRİN [Dieldrin] Oktaloks diye de bilinen, klorlu hidrokarbonlar sınıfından beyaz kristalimsi tarım ilacı. Birçok haşarat açısından zehirli etkiye sahip ve bazı kuşlar için de öldürücüdür.

DİFFÜZÖR [Diffuser] Gaz veya sıvıyı karıştırıldığı ortama daha iyi dağıtmak amacı ile kullanılan ve besleme borusunun ucunda bulunan ince delikli aygıt.

DİMETİL SÜLFİT [DMS] Oksitlendiğinde asit tortul­anmasına katkıda bulunan, kirlilik koşullarında planktonların ürettiği kimyasal madde.

DİNLENME SİSTEMİ [Recreation system] Topluluğa dinlenme eğlenme olanakları sağlayan tesislerin ve programların bütününü ifade etmek için kullanılan terim.

DİOKSİN [Dioxin] Bitki öldürücülerde bulunan, son derece zehirli maddeler kümesi.

DİC [Dissolved inorganic carbon] Çözünmüş inorganik karbon.

DİP [Dissolved inorganic phosphorus] Çözünmüş inorganik fosfor.

DİSTROFİK GÖLLER [Dystrophic lakes] Çok düşük kireç içeriğine ve yoğun humusa sahip bundan dolayı da suyun kahverengi renk aldığı göller.

DİYALİZ [Dialysis] Atık su arıtımında kullanılan, büyük organik parçacıkları küçüklerden ayırma yöntemi.

DM [Dry matter]Kuru madde.

DO [Dissolved oxygen]Çözünmüş oksijen.

DOBSON BİRİMİ [Dobson unit] Ozon ölçümünde kullanılır; bir dobson birimi, milimetrenin yüzde birine eşittir.

DOĞAL KORUMA ALANI [Nature preserve] Doğal çevrenin koruma ve inceleme amaçlarıyla korunduğu alan.

DOĞAL AYIKLANMA [Natural selection] Bazı organizma­ların belirli bir çevrenin koşullarına daha iyi uymalarından ötürü çoğalarak yaşamlarını sürdürmesi.

DOĞAL GAZ [Natural gas] Yerkabuğunun altında, belli jeolojik oluşumlarla gerçekleşen, metan ve hidrokarbonlar içeren yakıt.

DOĞAL KAYNAK [Natural resource] Çevrede doğal olarak gerçekleşen su, hava ve gaz gibi kaynaklar.

DOĞAL RADYASYON [Natural radiation] Esas olarak toprakta ve kayalarda ayrışan uranyumun yol açtığı, radon gibi gazlar çıkaran radyasyon.

DOĞRUSAL KİRLETİCİ KAYNAK [Line source] Bir doğru boyunca kirlilik emisyonu yâda deşarjı. Tıkanık bir çevre yolunda yol boyunca hareket halindeki trafiğin oluşturduğu hava kirliliği doğrusal bir kaynak oluşturur.

DOĞUM HIZI [Birth rate] Belirli bir grubun birim zamanda olarak ifade edilen doğum oranı. Belli bir a,lan4a her 1.000 kişilik nüfus başına yıllık doğum sayısı ise “kaba doğum hızı” olarak adlandırılır.

DOĞURGANLIK [Fecundity] Bir canlının doğurabilme yetisi.

DOĞURGANLIK HIZI [Fertility rate] 15-44 yaş arasında, doğurma çağındaki her 1.000 kadın başına düşen canlı doğum sayısı.

DOLGU [Riprap] Set erozyonunu önlemek için düzensiz biçimde bir araya konmuş kırık kaya, taş yâda betondan yapılma duvar.

DOLGU YAPILANMA [Infill development] Kent dokusunda yayılmış haldeki, genellikle küçük boyutta oldukları için boş kalmış arsaların konut yada konut-dışı amaçlarla yapılanması.

DOLGULU KULE [Packed tower] Kirli havanın dolgu maddesi (seramik parçaları, ağaç yongası vb.) doldurulmuş bir kuleden geçirilmesi ve bu arada dolgu materyalinin üzerine sıvı, püskürtülerek kirleticilerin soğurulması esasına dayalı kirlilik denetim aygıtı.

DOM [ Dissolved organic matter] Çözünmüş organik madde.

DMS [ Dimethyl sulfide ]Dimetil sülfit.

DNT [Dinitroto/uene ] Dinitrotoluen.

DUMAN [Fumes] Buharların              yoğunlaşmasından     yâda kimyasal tepkimeden oluşan, genellikle 5 mikrondan küçük solunabilir ve bulut görünümündeki uçucu katı parçacıklar.

DUMAN [Smoke] Sözgelimi kömür gibi bir yakıtın eksik yanması sonucunda oluşan, minik parçacıklardan ibaret, gözle görülebilir gaz halindeki süspansiyon.

DUMANÖLÇER [Smokemeter] Baca ve egzos gazlarının. Yoğunluğunu ölçmeye yarayan aygıt.

DURULTMA [Clarification] Çökebilir nitelikteki yüzen katı maddelerin çökeltme, havalandırma ve süzme yoluyla atık sudan ayrılması.

DURULTMA ODASI [Settling chamber] Yakma bacalarından yada sınai işlemlerden çıkan gazlardaki partikül maddelerin ön arıtımında kullanılan ve doğal bir çekme bacasıyla çalışan oda. Bu odada iri partikül maddeler yerçekimi etkisi ile çöktürülür ve toplanır.

DURULTMA TANKI[Settling tank] -pamlatmalı filtre veya’ aktif çamur süreci sonunda kısmen arıtılmış atık suyun, sıvı ve katı bileşenlerin ayrılabileceği biçimde çökeltildiği tank.

DUV [Dangerous ultraviolet]Tehlikeli ultraviyole (morötesi).

DÜNYA ÇEVRE VE GELİŞME KOMİSYONU [WCED=World Commission on Environment and Development] Ekonomİk gelişmeyi yadsımayan, ancak dünya çevresini tehdit etmeyen çevre ve enerji politikalarının benimsenmesi gerektiğini savunan Brundtland Raporu’nu hazırlayan, Birleşmiş Milletlerin oluşturduğu bir komisyon.

DÜŞEY KALKIŞ VE İNİŞ [VTOL= Vertical takeof! and landing] Havaalanlarında alan ekonomisi sağlayan ve ayrıca geleneksel kalkış ve inişlerdeki belli tehlikeleri gideren düşey kalkış ve inişe elverişli uçak.

E

EAA [Electrical aerosol analyser]Elektrikli aerosol analizci.

EC [Effect concentration; environmental concentration] Etki yoğunlaşması; çevresel yoğunlaşma.

ECD [ Electron capture detector ]Elektron tutma detektörü.

EDAFİK [Edaphic] Toprakla ve onun bitki ve hayvan yaşamı üzerindeki etkisiyle ilgili.

EF [ Emission factor; enrichmentfactor ]Emisyon etkeni.

EFEO [Environmentally favorable energy options] Çevre yönünden elverişli enerji seçenekleri.

EİA [Environmental impact assessment] Çevresel etki değerlendirmesi.

EİL [Environmental impainnent liability] Çevresel bozulmanın sorumluluğu.

EKİSTİK [Ekistics]İnsan yerleşimlerini inceleyen bilim dalı.

EKMAN TABAKASI [Ekman layer] Yakın atmosferde rüzgârın veya okyanuslarda üst akıntıların yükseklik veya derinlikle yön değiştirdiği tabaka.

EKOLOJİ [Ecology] Organizmaların birbirleriyle ve çevre­leriyle olan ilişkileri inceleyen bilim dalı.

EKOLOJİK KONUM [Nichel] Bir türün yaşamını sürdürmesi için gerekli tüm koşulları sağlayan ekolojik yaşama ortamındaki yeri.

EKOSFER [Ecosphere] Yeryüzünün canlıları içeren bölümü; biyosfer ve karşılıklı etkileşimin söz konusu olduğu atmosfer, hidrosfer ve litosfer kesiti.

EKOSİSTEM [Ecosystem) Birbirleri ile ve cansız ortamla ilişki içinde olan kendi içinde yeterli bitki ve hayvan topluluğu.

EKOTON [Ecotone] Yağmur ormanı ile ona bitişik ağaçlık yada otlak gibi iki ekolojik topluluk arasındaki geçiş alanı.

ELEKTRODİYALİZ [Electrodialysis] Suyun tuzunun gideril­mesinde kullanılan elektrokimyasal işlem.

ELEKTROSTATİK ÇÖKTÜRÜCÜ [Electrostatic precipitator] Yüklenmiş parçacıkların çöktürülmesi süreci ile bu parçaları taşıyan gazın atmosfere bırakmadan önce tabi tutulduğu etkili temizleme yöntemi.

ELEME [Screening] Yüzen ve asılı duran iri katı maddeleri lağım suyundan bir tür elek kullanarak gerçekleştirilen ayırma işlemi; bir kom posttan yabancı maddelerin ayrılması.

EMiSYON [Enıission] Gaz yada gaz ve partikül karışım­larının atmosfere verilmesi.

EMİSYON ENVANTERİ [ Emission inventory] Belirli bir coğrafi alanda havaya boşaltılan başlıca hava kirleticilerinin listesi. Listeleme miktar (gün/ton) ve kirlilik kaynağı göz önüne alınarak yapılır.

EMİSYON STANDARDI [ Emission standard] Belli koşul­larda belli bir kaynaktan yasal olarak boşaltılabilen azami kirletici miktarı. Boşaltım standardı olarak da adlandırılır.

EN İYİ KULLANILABİLİR TEKNOLOJİ [BAT = best available technology] Maliyeti göz önüne almaksızın yada uygulanmasının gerekliliği kanıtlanmış, kirliliği maksimum azaltabilen teknoloji. Optimum teknolojik süreç.

EN KULLANIŞLI ÇEVRESEL SEÇENEK [BPEO=best practicable environmental option] Belirli bir ortamda (deniz, hava, toprak) bir kirleticiye karşı getirilen çözümün bir diğer ortamda kirliliğe yol açabileceği olasılığının göz önünde bulundurulması gereklini vurgulayan kavram.

EN OLASI SAYI [MPN = Most probable number] Kirlenmiş sudaki bakterilerin sayısının olasılık formüllerine dayalı olarak istatistiksel tahmini.

EN YÜKSEK VE EN İYİ KULLANIM [Highest and best use] Bir yerin (yörenin) optimal kullanımı.

ENDEMİK [Endemic]Belirli bir bölgenin yerli türü.

ENDRİN [Endrin] Klorlu hidrokarbonlar sınıfından çok zehirli, geniş spektrumlu böcek öldürücü.

ENDÜSTRİYEL ATIK [Industrial waste] Endüstriyel işlemler sonucunda ortaya çıkan atık, özellikle sıvı atıklar. Bu atıkların hava, toprak ve su üzerinde olumsuz etkileri vardır.

ENDÜSTRİYEL ATIK SU [Industrial sewage] Endüstriyel işlemlerden oluşan atık su. Ham maddelerden, ürünlerden ya da imalatta kullanılan maddelerden kaynaklanır.

ENERJİ DÖNÜŞÜMÜ [Energy conversion] Bir enerji biçiminin diğerine dönüşmesi.

ENERJİNİN KORUNMASI [Energy conservation] İnşaat yasaları, toprak kullanım yönetmelikleri, ulaşım politikası ve alternatif enerji kaynaklarıyla ilgili olarak enerji kaynaklarının denetimli kullanımı.

ENGELLEYİCİLER [ Inhibitors ]      Bir       sistemin      işleyişini durduran yada yavaşlatan kimyasal maddeler; bozulmayı önlemek için petrol ürünlerine eklenen maddeler.

ENTROPİ [Entropy] Yararlanılamayan enerjinin ölçümü; bir sistemdeki düzensizliğin düzeyinin ölçümü.

ENZİM [ Enzyme ]Canlı maddeye özgü katalizör.

EPA [Environmental Protection Agency ]Çevre koruma ajansı.

EPİDEMİOLOJİ [Epidemiology] Bir nüfus topluluğundaki hastalıkların sıklıklarının ve yaygınlıklarının incelenmesiyle ilgili tıp bilimi.

EQO [Environmental quality objective]Çevre kalite hedefi.

EQS [Environmental quality standard]Çevre kalite standardı.

ER [Endogenous respiration]İç solunum.

ERİŞİM DIŞI ALAN [Nonattainment area ] Herhangi bir hava kirletici madde açısından ulusal hava kalitesi standartlarını aşan alan.

EROZYON [Erosion] Havanın yâda insanların müdahalesi sonucunda kaya parçacıklarının ve toprağın asıl yerlerinden kopmaları, taşınmaları ve başka bir yerde kalmaları süreci.

ESA [Environmentally sensitive area] Çevre yönünden duyarlı alan.

ESER ELEMENTLER [Trace elements] Havada, suda ve yiyeceklerde çok düşük yoğunluklarda bulunan kurşun, bakır, çinko, arsenik, cıva ve vanadyum v.b gibi elementler.

ESMER KÖMÜR [Brown coal ]Düşük kaliteli kömür; linyit.

ESNEK ZAMAN [Flexible time]Değişken çalışma saatleri.

EŞBASINÇ EĞRİLERI [Isobars ] Hava haritalarında eşit baro metrik basınç noktalarını birleştiren çizgiler; bu çizgiler, kirlilik dağılması için önem taşıyan hava akımı detaylarını oluşturur.

EŞİK DOZU [Threshold dose] Bir maddenin ölçülebilir bir etki yaratmak için uygulanması gereken asgari dozu. Ölçülebilir asgari doz.

EŞİK SINIRI DEĞERI [TL V = Threshold limit value] Bir işçinin maruz kalabileceği ve kendisi için tehlikeli olmayan azami kirletici dozu.

ETEK [Boom] Sudaki yağ serpintilerinin yayılmasını önlemek için kullanılan aygıt.

ETOBUR; ETÇIL [Carnivore] Et yiyerek enerji sağlayan canlı.

EV İÇİ ALERJI YAPICILAR [Indoors allergens] Hayvan ve bitki artıkları, polen, spor ve alg (su yosunu) içeren ev içi tozları.

EVSEL ATıK SU [Domestic sewage] Evlerin ve işyerlerinin oluşturduğu ve fabrikaların endüstriyel nitelik taşımayan pis sularının da dâhil olduğu atık su.

EVSEL ATıK SU ARITIMI [Sewage treatment] Sağlığa ve çevreye yönelik tehlikenin azaltılması amacıyla atık suyun arıtılması işlemi; ilkin mekanik işlemlerin kullanıldığı, daha sonra bunu biyolojik ve kimyasal işlemlerin izlediği bütünsel bir süreç.

EVSEL ATıK SU ARITMA TEsIsI [ Sewage treatment plant ] İçinde atık suyun işleme tabi tutulduğu ve nihai tasfiye aşamasına hazırlandığı yan tesis.

F

FAUNA [Fauna] Jeolojik bir dönemle yada yöreyle ilgili, insanlar dışındaki hayvanların tümünün yaşamı.

FENOLLER [Phenols] Tarım ilaçlarının, eczacılıktaki ürün­lerin, sepilemedeki etki maddelerinin, reçinelerin ve boyaların üretiminde kullanılan, insan ve su yaşamı bakımından zehirli etki taşıyan endüstriyel atık suda bulunan aromatik bileşikler.

FERAL [Feral] Yabani koşullarda yaşayan hayvanlar ya da bitkiler.

FİTOPLANKTON [Phytoplankton] Bitkisel plankton.

FİZİKO-KİMYASAL ARITIM [Physico-chemical treatment] Atık su arıtımında pıhtılaştırma, yumaklaştırma ve çöktürme gibi fiziksel ve kimyasal süreçleri içeren arıtım basamaklarının tümü.

FLOR [Fluorine]Klora benzer, tepkime yapan gaz.

FLORA [Flora] Bir jeolojik dönem yâda yöre ile ilgili bitki yaşamı.

FLORİDLER [Fluorides]Flor içeren bileşikler.

FOSFATLAR [Phosphates] Bitkiler için gerekli besin niteliği taşıyan ve insan ve hayvan gıdasının normal bileşeni olan fosfor bileşikleri; aynı zamanda lağım suyu ve tarımsal yüzey akışlarında da oluşur ve su oluşumlarında ötrofıkasyona neden olur.

FOSİL YAKITLAR [Fossil fuels] Kömür, petrol, doğal gaz vb. gibi doğal organik yakıtların tümü. Fosil yakıtlar bitki ve hayvan maddesinin milyonlarca yıl boyunca toprak altında ayrışmasından oluşur.

FOSJEN (Phosgene) Renksiz tahriş edici gaz.

FOTOKİMYASAL DUMAN (Photochemical smog) Endüstriyel işlemlerden ve otomobil egzoz gazlarından kaynaklanan hidrokarbon ve azot oksitleri emisyonlarının kirlettiği havada kuvvetli güneş ışığının etkisiyle gerçekleşen fotokimyasal tepkimenin oluşturduğu duman ya da pus.

FOTOSENTEZ (Photosynthesis) Klorofil içeren bitkilerin atmosferdeki karbondioksitten ve sudan, güneş ışığını enerji kaynağı olarak kullanarak karbonhidrat oluşturması, serbest kalan oksijenin ise atmosfere bırakılması süreci.

FOTOVOLTAİK YÖNTEM (Photovoltaics) Güneş enerjisi örneğinde olduğu gibi, fotosel kullanarak ışıktan elektrik üretme yöntemi.

FPOM (Fine particulate organic matter) İnce parçacıklı organik madde.

FPC (Fish protein concentrate) Konsantre balık proteini.

FREATİK (Phreatic) Yeraltı suyuyla ilgili.

FREON (Freon) Yaygın biçimde kullanılan klorofluorokarbon.

H

HALİÇ (Estuary) Gelgit olayı

HAREKETLİ KAYNAK (Mobile source) Otomobil, motosiklet, uçak gemi gibi hareket halindeki hava kirliliği oluşturucular.

HARİTA ÇAKIŞTIRMA TEKNİĞİ(Map overlap technique) Potansiyel deprem tehlikesi ve toprak geçirgenliği gibi etkenlerin saptanması da dâhil, toprak kullanımı planlamasında kullanılan mekansal verilerin sentezi yöntemi.

HASTALIK YAPICI(Pathogen) Hastalık oluşturan herhangi bir etki maddesi; genellikle bu terim, hastalığa yol açan canlı bir organizmayı anlatmakla sınırlı tutulmaktadır.

HASTALIK HIZI(Morbidity rate)Belli bir dönemde, belli bir alandaki belli bir nüfus açısından, belirli bir hastalığın beher 1.000 yada 100.000 kişi başına gerçekleşme oranı.

HAVA KALİTE STANDARTLARI(Air quality standards) Bir bölgede belirli bir zaman sürecinde aşılmaması gereken hava kirletici konsantrasyonları.

HAVA KALİTESİ YÖNETMELİĞİ(Air quality act)Hava kalitesi standartları ve diğer tedbirleri içeren yönetmelik.

HAVA KALİTESİNİN İZLENMESİ(Air quality monitoring)Hava kaynağından sürekli örnek alınması ve analiz edilmesi.

HAVA KİRLİLİĞİ(Air pollution)Toz, gaz, sis, koku, duman ya da buhar kirleticilerin insan, bitki ve hayvan yaşamına yada maddi nesnelere zarar verecek, yada yaşamdan, maddi nesnelerden rahatça yararlanmasına engel olacak miktar, yoğunluk ve zamanda atmosferde bulunması.

HAVA KİRLİLİĞİ DENETİMİ [Air pollution control] Temiz hava kriterlerinin ve standartlarının saptanması ve uygulanması.

HAVA KİRLİLİGİ OLAYI [Air pollution episode] Hava Kirliliği Salgını diye de adlandırılan ve günlerce devam eden akut hava kirliliği olayı.

HAVA KİRLİLİĞİ SÜZGECİ [Air pollution filter] Baca yada havalandırma çıkışlarında belirli büyüklüğe kadar olan parçacıkları süzen aygıt.

HAVA KUŞAGI [Airshed] Belli bir yörenin atmosfer kuşağı ] (bölgesi).

HAVA-YER ARA YÜZEYİ [Air-ground interface] Atmosferin alt tabakalarının yerle tepkime ilişkisi içinde olduğu sınır.

HAVADAKİ VE SUDAKİ AZOT BiLEŞİKLERİ [Nitrogen compounds in air and water] Bunlar havayla suyun kalitesini önemli ölçüde etkiler ve kirliliğin başlıca nedenlerini oluştururlar.

HAVALANDIRMA [Aeration] Özellikle atık su arıtma sürecinin bir bölümü olarak, havalı koşulların yaratılması amacıyla suya hava verilmesi.

HAVALANDIRMA TANKI [Aeration tank] Havalandırma işleminin yapıldığı tank.

HAVAYLA TAŞNAN KALINTILAR [ Airborne residuals] Havadaki duman ve toz.

HAYVANLARA YASAK BÖLGE [Livestock exclusion zone] Büyük ve küçükbaş çiftlik hayvanlarına yasaklanmış bölge.

HEKSAKLOROBENZEN [Hexachlorobenzene] Tohum koza­lağı ve sebze tohumlarında mantara karşı kullanılan ilaç.

HEPTAKLOR [Heptachlor] Klorlu hidrokarbon grubundan bir böcek öldürücü.

HER BESİNİ YİYEN [Omnivore] Hem bitki hem de hayvan tüketerek enerji sağlayan organizma.

HETEROTROF [Heterotroph] Enerjiyi karmaşık organik maddelerin kimyasal ayrışmasından sağlayan organizmalar ya da hayvanlar.

HGV [Heavy goods vehicle ]Ağır yük taşıtı.

HIZ KESİCİ YÜKSELTİ (KASİS) [Sleeping policeman = Speed bunmp ] Trafiği yavaşlamaya zorlayan yol yüzeyindeki yapay değişme.

HİDROGRAFİK ARAŞTIRMA [Hydrographic survey] Deniz­cilik, mühendislik projeleri yâda diğer amaçlarla kullanılmak üzere, bir su oluşumunun fiziksel özellikleriyle ilgili veri elde etmek için yapılan araştırma.

HİDROJEN SÜLFÜR [Hydrogen sulfide ] Organik materyalin anaerobik koşullarda ayrışması ile oluşan, çürük yumurta kokusunda, renksiz ve son derece zehirli gaz. Hidrojen sülfür ayrıca petrol rafinerilerinde, sülfür arıtma tesislerinde, bazı metalurjik süreçlerde ve sülfür içeren bileşikler kullanan çeşitli kimya sanayilerinde de oluşur.

HİDROKARBONLAR [Hydrocarbons ]Genellikle                  fosil yakıtlarda ve bu maddelerin kısmen yanmasından oluşan ürünlerde, sözgelimi petrolle işleyen taşıtların egzoz gazlarında bulunan ve yalnızca karbon ve hidrojenden oluşan organik bileşikler.

HİDROLOJİK DÖNGÜ [Hydraulogic cycle] Suyun yeryüzüyle atmosfer arasındaki sürekli dönüşümü.

HİDROLOJİK İNCELEME [Hydraulogic study ] Bir alanın su varlığın niceliksel değerlendirilmesi, toprağın korunması, taşkın denetimi, barajlar ve su depoları tasarımı yapılması ve bir imar çalışmasının olası etkinliklerinin belirlenmesi amacıyla coğrafi bir alandaki suların değişik yönlerinin sistematik değerlendirmesinin yapılması.

HİDROSFER [Hydrosphere] Yeryüzünün okyanuslar, göller ve ırmaklar gibi sudan oluşan bölümü.

HİZMET ALANI [Catchment area] Belidi bir programın, etkinliğin, hizmetin kullanıcılarının çoğunluğunun bulunduğu coğrafik bölge.

HNEL [Highest no effect level]En yüksek etkisiz düzey.

HNS [Hazardous and noxious substanees] Tehlikeli ve zararlı maddeler.

HUMUS [Humus] Bitkilerin yetişmesi açısından büyük önem taşıyan, topraktaki ayrışma sonucu oluşan koyu renkte madde; lağım suyu arıtma işlemlerinde biyokimyasal süreç sonunda ortamda kalan karmaşık organik madde artığı.

HUMUSLAŞMA [Humification] Topraktaki ölü organik maddenin, genellikle atıl ürün humusu oluşturmak üzere ayrışması.

HURDA [Junk ]Çöp, kullanılmamak üzere atılan şey.

I

IRMAK HAVZASI [River basin] Diğer drenaj havzalarından bir dağıtım bendi ile ayrılan ırmağın drenaj havzası.

ISIADASI [Heat island] Birbirine yakın çok sayıda ısı kaynağının kentsel alanlarda ısının artmasına neden olarak bu alanlarla etrafları arasında gece ısısı yönünden farklılık yaratan ve dolayısıyla sıcak havayı ve kirleticileri tutan bir sis kubbesi oluşumuna yol açan olumsuz durum.

ISKARTA [Spoil] Madencilik çalışmalarının sonucunda ortaya çıkan atık materyal; su oluşumlarından taranarak çıkarılmış materyaller için de kullanılır.

IŞIK ALAN SU TABAKASI [Euphotic zone] Okyanusta fotosentezi ve bitkisel planktonların yaşamasını sağlayacak kadar ışık alan açık deniz bölgesi.

IZGARA MODELİ [Gridiron pattern ] Sokakların birbiriyle dik açıyla kesiştiği sokak planı.

İ

İÇ SULAR [Inland waters] Denizler ve okyanuslar dışında yeryüzündeki tüm su kaynakları.

İÇSELLEŞMİŞ ATIK [Internalized waste] Aynı tesis içinde yeniden işlenip kullanılan atık.

İÇTEN YANMALI MOTOR [ICE = internal combustion engine] İçinde yakıtın belirli bir alana hapsedilerek, mekanik enerji elde etmek amacıyla yakıldığı aygıt.

İKİNCİL HAVA KİRLETİCİLERİ [Secondary air pollutants] tmosfere bırakılan birincil hava kirleticileriyle atmosferde doğal olarak bulunan kimyasal maddelerin tepkimeye girmeleri sonucu oluşan hava kirleticileri. Bk. Birincil Hava Kirleticileri.

İKİNCİL İŞLEM [Secondary treatment] Çökelmeden sonra, aktif çamur veya çürütme gibi biyokimyasal işlemlerle endüstriyel veya evsel atık suyun arıtılması.

İLAVE (ÖNLEMLER, DONANIM) [Add-on (measures, equipment) ] Kirliliği denetlemek ve sınırlamak için kullanılan ek önlemler yâda donanım.

İLAVE SU [Make-up water] Sistemde sızıntı, buharlaşma, boşa akma, patlak gibi nedenlerden kaynaklanan kaybın giderilmesi için sağlanan su.

İLERİ ARITMA [Advanced treatment] Biyolojik arıtma sonrası atık suyun kalitesini arttırmak için uygulanan fıziko kimyasal süreçlerin tümü.

İMARLI ALAN [Improved land] Su sağlanarak, kanalizasyon sistemi, yolları ve diğer temel donanımı oluşturularak daha yararlı hale getirilmiş toprak.

İMHOF TANKI [Imhoff tank] Kompakt yapıda olduğu ve mekanik donanım gerektirmediği için küçük arıtma tesislerinde kullanılan, içinde hem çökeltme hem de anaerobik çamur karıştırma işleminin gerçekleştiği, iki aşamalı lağım suyu arıtma tankı.

İNSAN EKOLOJİSİ [Human ecology] Bireylerin ve insan topluluklarının kendi çevreleriyle olan ilişkisini inceleyen ekoloji dalı.

İNSAN GÜBRESİ [Night soil]İnsan dışkısı.

İNSAN YERLEŞİMİ [Human settlement] Bir insan topluluğunun mesken tuttuğu yer. Geçici nitelikteki, kamp yeri gibi yerler bu tanımın dışındadır.

İNSAN VE BİYOSFER PROGRAMI [MAB = Man and the Biosphere Programme] Birleşmiş Milletler çevre Programı’nın yürüttüğü bir çalışma.

İNSANDAN KAYNAKLANAN [Anthropogenically-emitted] İnsan faaliyetleri sonucu oluşan.

İNŞAATA ELVERİşLİ ALAN [Buitdable area] Potansiyel inşaatlara uygun toprak.

İOM [Inert organic matter]Sabit organik madde.

İS [Smut] Bacadan çıkarak civardaki alana düşen küçük kurum parçası; sülfürik asit içeren isler asitli is olarak da adlandırılır.

İŞLETİM KAYIPLARI [Operational losses] Buharlaşma ve sızıntıdan kaynaklanan su kayıpları.

İŞYERI HAVASI [Occupational air] Fabrikalardaki yâda diğer işyerlerindeki kapalı mekânlardaki hava.

İYON DEGİŞMESİ [Ion exchange] Sıvı atık arıtımında kullanılan, sert suyu yeniden kullanmak için uygulanan yumuşatma işlemi. Bu işlemde sıvıdaki istenmeyen iyonlar sıvının içinden geçirildiği reçinedeki zararsız iyonlarla yer değiştirir.

İYONLAŞMA [Ionization] Nötr bir atomun yâda atom grubunun elektron kaybı yâda kazanılması yoluyla elektrik yüklü hale gelmesi süreci.

İYONOSFER [Ionosphere] Atmosferin yer yüzeyinden 80 kilometre ve daha yukarıdaki tabakaları.

İYOT 131 [Iodine 131 ] Bir gamma ışını yayıcısı ve genellikle inek sütüyle insanlara geçebilen bir kirlilik kaynağı.

İX REÇİNE [ IX resin]İyon değiştirici reçine.

İZ BÖLGESİ [Footprint] Uçak gürültüsünden akustik açıdan etkilenen alan.

İZİN       VERİLEBİLİRAZAMİ YOGUNLUK[Maximumpennissible oncentration ]Normal ölçüde teneffüs edildiğinde yâda tüketildiğinde, kritik bir organ için azami makul dozu geçmeyen, havada, suda, sütte vb. bulunan radyoizotop yoğunluğu.

İZLEME PROGRAMI [Monitoring program] Herhangi bir kirletici maddenin varlığının, etkisinin yâda düzeyinin nicelik yada nitelik yönünden saptanması yada ölçülmesi amacıyla ölçüm donanımının karmaşık bir sistemle devreye sokulması.

İZOTOPLAR [Isotopes] Aynı elemanın değişik atom ağırlığındaki atomları.

J

JEOLOJiK HARİTA [Geologic map] Kaya oluşumları ile fay hatları gibi diğer fiziksel özelliklerin dağılımlarını ve aralarındaki ilişkileri gösteren harita.

JEOLOJİK TEHLIKELER [Geologic hazards] Faylar, yanar­dağlar, heyelanlar, depremler ve toprak çökmeleri gibi, doğal kökenli yâda insan faaliyetinin yol açtığı tehlikeli jeolojik koşullar.

JEOSFER [Geosphere] Yeryüzünün, atmosfer, hidrosfer ve biyosfer dışındaki katı, cansız bölümü.

JEOTERMAL ENERJİ [Geothermal energy] Belli elemanların radyoaktif ayrışmasından oluşan, yeryüzünün iç ısısı; bu ısı, potansiyel olarak büyük ve aslında ulaşılmamış bir enerji kaynağıdır.

K

KABA KİRLİLiK [Coarse pollution ] Ağır yâda yoğun kirlilik; bir inçin 1/8’inden daha büyük boyutlu, istenmeyen herhangi bir madde.

KABOT DENETiMi [Cabot control] Yüzeye bir fitil sokup döküntüyü tutuşturmak suretiyle gerçekleştirilen, petrol (yağ) döküntülerini temizleme yöntemİ.

KAÇAK [Blow out] Basınç kontrolü kaybolduğunda ortaya çıkan yağ yada gaz sızıntısı.

KAHVERENGİ DUMAN [Brown smoke] Fosil yakıtların nispeten düşük ısıda yanmasından oluşan ve siyah dumandan daha az yoğun duman.

KALINTl [Residue] Katı atığın işlenmesi sonucunda ortaya çıkan nihai ürün; yakma işleminden sonra fırında oluşan katı maddelerden ibaret kalıntı.

KALINTI KLOR [Residual chlorine] Klorlama işlemi sonrası suda kalan klor miktarı.

KALMA SÜRESİ [Residence time] İncelenen bir maddenin bir havuzda yada rezervuarda kaldığı ortalama süre.

KALSİYUM HİDROKSiT [Calcium hydroxide] Sönmüş kireç diye de bilinen, arıtma süreçlerinde pH ayarlaması ve pıhtılaştırma işlemlerinde kullanılan kalsiyum bileşiği.

KANAL [Channel] Suyun belirli bir doğrultuda akmasım sağlayan doğal yada yapay oluşum.

KANALİZASYON ANA BORULARI [Sewer mains] Atık suyu yanallardan toplayan ve ana kanallara ileten, çapı geniş lağım kanalları.

KANALİZASYON ANA HAT KANALI (Trunk sewer) Atık suyu lağım ana borularından toplayan ve arıtma tesisine yada bir boşaltma menfezine ileten, geniş çaplı ana borusu.

KANALİZASYON KAPASİTESİ [Sewer capacity) Bir kana­lizasyon borusunun tutabileceği azami atık su miktarı; beher gün için kişi başına belli sayıda galon olarak ifade edilir.

KANALİZASYON SİSTEMİ [Sewerage system] Atık suyun toplanmasında, işlenmesinde ve tasfiyesinde kuııanılan donanım.

KANALLAMA [Channelization] Büyük miktardaki suyun, su düzeyini tehlikeli biçimde yükseltmeksizin iletilmesini sağlamak üzere akıntı kanallarının değiştirilmesi.

KANSER YAPICILAR [Carcinogenes ] Kansere yol açan etki maddeleri.

KAPALI AKİFER [Confined aquifer) Kaya katmanları arasında sıkışıp kalmış yeraltı suyu.

KAPALI SİSTEM [Closed system] Dışındaki nesnelerle madde alışverişi olmayan sistem.

KARADAN ESEN RÜZGÂR [Land breeze] Özellikle karanın denizlerden daha hızlı soğuduğu bulutsuz gecelerde, karalardan denize doğru olan hava hareketi.

KARBOKSİHEMOGLOBİN [COHb = Carboxyhaemoglobin] Kanda oksijen taşıyan hemoglobin pigmentinin karbon monoksit ile birleştiğinde oluşturduğu bileşik. Bu madde, oksijen taşınımını engelleyip, ölüme yol açar.

KARBON DÖNGÜSÜ [Carbon cycle] Karbon atomlarının fiziksel, jeolojik, kimyasal ve diğer süreçler sonucunda atmosfer, okyanuslar, yeryüzü vb. arasındaki dolaşımı.

KARBON SOĞURMASI (ABSORPSİYONU YADA ADSORPSİYONU) [CA = Carbon absorption or adsorption] Aktif karbon kullanılarak yapılan soğurma veya adsorpsiyon.

KARBON DİOKSİT [Carbon dioxide] Yeterli oksijen koşullarında fosil yakıtların yanmasıyla oluşan, atmosferde mevcut bir bileşik. Soluduğumuz oksijeni yayan klorofilli bitkiler içİn gerekli olup kendi başına zehirli değildir, ancak yoğun haldeyken boğucu olabilir.

KARBON MONOKSİT [Carbon monoxide] Fosil yakıtların yeterince hava ile yanmamasından oluşan, gözle görülmeyen, tatsız, kokusuz ve son derece zehirli bir gaz.

KARIŞIK IMARLI BÖLGE [Mixed developing zone] Farklı imar (gelişme) tiplerinin gerçekleştiği alan.

KATALİTİK DÖNÜŞTÜRÜCÜ [Catalytic converter) Katalitik susturucu (catalytic mufflers).

KATALİTİK SUSTURUCU [Catalytic mufflers] Katalitik dönüştürücü diye de bilinir. İçten yanmalı motoru bulunan taşıtların egzos borularına takılan hava kirliliğini denetleme aygıtı.

KATI ATIK [Solid waste ] Katı özellikleri taşıyan her türlü atık madde.

KATI ATIK YÖNETİMİ [Solid waste management] Katı atıkların toplanmasını, işlenmesini ve tasfiyesini, ayrıca yeniden işlenerek kullanılmasını planlı biçimde denetleme sistemi.

KATIŞIK GIDA [Adulterated food] Saflığı giderilmiş gıda maddesi.

KATKI MADDELERI [Additives ] İstenen nitelikleri ıslah etmek veya istenmeyen nitelikleri gidermek için eklenen maddeler.

KATODiK KORUMA [Cathodic protection] Metal bazlı yeraltı veya sualtı borularını paslanmaya (oksitlenmeye) karşı koruyan elektrokimyasal yöntem.

KATRAN [Tar] Kömür ve odunun damıtılmasından sonra geriye kalan siyah yapışkan madde; petrol arıtımı sonucunda oluşan kalıntıyı da ifade eder.

KELAT [Chelat] Deniz suyundan organik materyali ayırmaya yarayan kimyasal ayırma aygıtı; Kelatlamaya yönelik etki maddeleri, köpük oluşumunu önlemek amacıyla deterjanlarda kullanılır.

KEMİRGEN ÖLDÜRÜCÜ İLAÇLAR [Rodenticides] Kemirgen­leri öldüren kimyasal maddeler.

KENDİ KENDİNE TEMİZLENME (ÖZARITIM) [Self­ purification] Bir su oluşumunun organik atıklarla kirlendikten sonra yeniden arınma konusundaki doğal yönelimi.

KENT MERKEZİ [City core] Kentin en yoğun ve genellikle merkezi iş alanının bulunduğu bölgesi.

KENT PLANLAMASI [Urban planning] Kentsel bir alanın fiziksel altyapı, konut ve ulaşım, toprak kullanımı, kentsel büyüme de dâhil, çeşitli öğelerinin planlanması süreci.

KENTSEL YÜZEYSEL AKIŞ [Urban runoff] Yoğun imar görmüş alanlarda oluşan ve özellikle asılı katılar, zehirli maddeler, bakteriler, besin maddeleri, asbest, yağ, gres yağı ve tuz gibi kaynağı kent sokakları, inşaat malzemeleri ve çöpler olan çeşitli kirleticilerin bulaştığı yüzeysel su akışı.

KIRMIZI GELGİTLER [Red tides] Kirlilik ve ötrofikasyon sonucunda, deniz planktonu tiplerinin zehirli olabilecek düzeyde yoğunlaşmasıyla kıyı sularının renginin bozulması şekliyle oluşan doğal olay.

KIRMIZI KİL [Laterite] Nemli tropikal ve subtropikal bölgelere özgü, demir ve alüminyum oksitleri bakımından zengin, oldukça ince kırmızı renkli toprak.

KIRMIZI VERİ KİTABI [Red data book] Nadir ve tehlike altında bulunan türlerle ilgili olarak IDCN’nin tuttuğu bilgi dosyası.

KIYI BÖLGESİ YÖNETİMİ [Coastal zone management ] Kıyı sularının ve su havzalarının, kirlilikten korumak ve azami yararı sağlamak amacıyla yönetimi.

KIYI BÖLGESİ [Littoral zone] Köklü bitki örtüsünün ortaya çıktığı, güneş ışığının su tabanına nüfuz edebildiği yüksek düzeyde fotosentez olayına olanak veren tatlı sulardaki sığ kıyı bölgesi.

KIYI SU BENDİ [Coastal watershed] Sel suyunu depolayıp sonra kıyı sularına bırakarak, su denetim sistemi işlevi gören arazi parçası.

KIYI SÜRÜKLENMESİ[ Littoral drift] Kırılan dalgaların oluşturduğu akıntılarla kumların denize çekilmesi. Bu durum kıyı koruma planları açısından önem taşır.

KIYISAL [Littoral] Sahilde yada sahil yakınında bulunan; sahille ilgili.

KİMYASAL İŞLEM [Chemical treatment] Zehirli, kokulu yada aşındırıcı nitelikteki gazların ve emisyonların arıtılmasında kullanılan kimyasal yöntemler.

KİMYASAL KİRLİLİK [Chemical pollution ] Gaz, katı yâda sıvı haldeki kimyasal maddelerin etkisiyle havada, suda ve toprakta oluşan kirlilik.

KİMYASAL OKSİJEN İHTİYACI [COD = chemical oxygen demand] Bir su örneğindeki organik ve oksitlenebilir inorganik bileşikleri yükseltgemek için gerekli oksijen miktarını ölçen, suyun kalitesiyle ilgili bir gösterge.

KİMYASAL MUTAGENLER [Chemical mutagens] Daha sonraki kuşaklarda doğuştan gelen kusurların artışına yol açabilen, kimyasal kökenli potansiyel mutasyon nedenleri.

KİRLETEN ÖDER İLKESİ [PPP = Polluter pays prin­ciple] Kirliliğin üstesinden gelmenin bedelini kirleticinin karşılaması gerektiğini savunan ilke.

KİRLETİCİ [Contaminant] Havayı, suyu, toprağı yada çevreni herhangi bir ögesini kirleten madde.

KİRLETİCİ [ Pollutant ] Arzu edilmeyen etkilere yol açan katı, sıvı yada gaz halindeki madde. Birincil kirleticiler gürültü ve lağım suyu gibi doğrudan oluşmuş kirleticileri içerir; ikincil kirleticiler ise kirlenmiş ortam la tepkimeye giren birincil kirleticiler tarafından üretilir, ör. ozon.

KİRLETİCİ SIZINTI[Leachate] Suyun toprağa gömülü katı atıkların arasından sızarken mevcut asılı ve çözünmüş katı maddeyi ve bakterileri emerek oluşturduğu, bazan yeraltı sularına da karışabilen kirletici.

KİRLİ SİSİ [Smog] Önceleri duman (smoke) ile sisin (fog) birlikte tanımlanması için kullanılmıştır. Daha sonra ise özellikle atmosferde fotokimyasal tepkimeye uğrayan otomobil egzoslarının ve diğer emisyonların yol açtığı kentsel alanlardaki fotokimyasal pusu anlatmak için kullanılmıştır.

KİRLİLİK (KİRLENME) [Pollution] Çevrenin insan, bitki ve hayvan yaşamı açısından tehlikeli yâda potansiyel olarak tehlikeli olacak derecede kirlenmesi; bozulmayan yada dağılmayan atık materyalin çevreye bırakılması.

KİRLİLİGİN DÖNÜŞTÜRÜLMESİ [Rendering pollution] Sabunun ham maddesi olan donyağını ve hayvan yeminde kullanılan, protein oranı yüksek, yağsız bir ürünü elde etmek için hayvan atıklarının pişirilmesi işlemi.

KİRLİLİGİN KAYDIRILMASI [Translocation] Katı atık toplanmasında olduğu gibi, kirliliğin bir alandan yada yöreden bir diğerine kaydırılması.

KLOR [Chlorine] Ağartıcı, oksitleyici etki maddesi olarak su arıtma yada mikrop giderme amacıyla kullanılan halojen eleman; zehirli bir gaz.

KLOR İHTİYACI [Chlorine demand] Belirli bir hacim pis suda bulunan bütün patojenik bakterileri öldürmek için gerekli klor miktarı.

KLORDAN [Chlordane] Etkin maddesi klor olan uçucu nitelikteki böcek öldürücü.

KLORLAMA [Chlorination] Mikropları giderme amacıyla içme suyu yada atık suya klor eklenmesi.

KLORLANMIŞ HİDROKARBONLAR [Chlorinated hydro­carbons] Organoklorlar diye de adlandırılırlar. Bu maddeler endrin heptaklor, aldrin, toksafen, dieidrin, DDT, klordan ve metoksiklor gibi sentetik zehirler içerir. Bu sentetik zehirler toprakta, akarsu ve deniz dibinde değişmeden kalırlar.

KLOROFİL [Chlorophyll] Oksijen üretmek için ışığı ve karbon dioksiti kullanan, bitkilerde bulunan renk maddesi.

KLOROFLUOROKARBON’lar [CFCs = Chlorofluorocarbons] Aerosol püskürtücülerde, soğutmada, plastik köpükte ve endüstriyel çözücülerde kullanılan, ozon tabakasının tükenmesine yol açan ana faktör olduğu ve sera etkisine katkıda bulunduğu düşünülen son derece kararlı (kalıcı) bileşikler.

KOBALT 60 [Cobalt 60] Hem insanlara hem de hayvanlara zararlı nitelik taşımakla birlikte tıpta kullanılan radyoaktif kobalt.

KOKU GiDERME [Deodorization] Uygun olmayan kokuların ve gazların giderilmesi yada önlenmesi.

KOKU MADDESi [Odorant] Gazlara koku eklemekte kullanılan ve böylece sızıntılar konusunda uyarıcı olan madde.

KOLİFORM BAKTERİLER [Colifom bacteria ] İnsanların ve sıcak kanlı hayvanların kalın basaklarında yaşayan ve sudaki konsantrasyonu patojenlerin de bulunabileceğini gösteren indikatör bakteriler.

KOLLEKTÖR [Collectors] Gaz, sıvı ya da katılardan kirleticileri ayırıp toplayan kirlilik denetleme aygıtı.

KOLLOİDLER [Colloids] Büyüklüğü 10-1000 angstrom arasında değişen, bir başka maddede asılı, çok küçük parçacıklar.

KOMPOSTLAMA [Composting] Katı atık ve çamur gibi organik maddeleri, anaerobik çürütme yoluyla bir tür gübreye dönüştürmekten ibaret biyolojik bir süreç.

KONTROL BENDi [Check dam] Özellikle toprak erozyonunu denetlemek amacıyla kullanılan, suyun ve molozun kanaldaki akışını geciktirmeye yönelik küçük bent.

KONTUR ŞERİDİ MADENCİLİĞİ[Contour strip mining] Kontur hatları boyunca yapılan yüzey madenciliği.

KORiDOR GELİŞİMİ [Corridor development] Şerit biçimin­deki gelişim; doğrusal bir güzergâh izleyen kentsel gelişim.

KORUMA [Conservation] Doğal ve insanların oluşturduğu çevre kaynaklarının (madenIer, su, ormanlar, balık yatakları, vahşi yaşam vb.) tükenme ve israfa karşı ve aynı zamanda güzelliğinin bozulmaması amacıyla korunması, yönetimi ve akılcı kullanımı.

KORUMA [Preservation] Özellikle geçmişten kalma yapıların yararlı durumunun, bakımla, mümkün olduğu kadar uzun süre korunması süreci.

KORUMA ŞERİDİ [Shelter belt] Toprağı rüzgâr eroz­yonundan korumak için dikilen ağaçlar ve çalılar.

KOZMİK IŞINLAR [Cosmic rays] Uzaydan gelen alfa, beta ve gamma ışınları. Bu ışınlar yeryüzünü etkileyen karmaşık bir radyasyon (ışıma) sistemi oluşturur.

KÖMÜR KALİTESİ [Coal rank] Bir kömürün diğerlerine göre kalite düzeyi.

KÖMÜR-SU KARIŞIMI [Coal-water mixture] Boru hatların­da, tankerlerde vb. gerçekleşen, kirliliğe yol açmadan ayrılması zor olan karışım.

KÖPÜK GiDERİCİLER [Antifoamants, defoamants] Köpür­meyi azaltmada kullanılan veya köpük oluşumunu denetlemek için deterjanlara eklenen kimyasal maddeler.

KRİSTALLEŞTİRME [Crystallization] Sıvı atıkların arıtıl­masında atık maddeden suyu ayırmak için kullanılan yöntem.

KRİTİK ALANLAR [Critical areas] Bataklık ve su taşkınlarına açık alanlar gibi sıkı gelişim kontrolü gerektiren, çevresel yönden hassas yada tehlikeli alanlar. Bazen tarihsel ve arkeolojik yönden özellik taşıyan yöreleri anlatmak için de kullanılır.

KRİYOSFER [Cryosphere] Yeryüzündeki kar ve buz çökeltilerinin bütünü.

KULLANICI DOSTU [User friendly] Nasıl kullanılacağı konusunda açıklayıcı bilgi verilmeden nispeten kolayca kullanılabilen makineler ve bilgisayar yazılımını ifade eden niteleme.

KULLANILABİLİR BESİN [Available nııtrient] Büyüme için özümlenebilecek durumdaki besleyici eleman yada bileşik miktarı.

KULLANMA SUYU [Potable water] Aşırı mineral yada tuz yoğunluğu taşımayan, insan, hayvan yada bakterilerle ilgili zararlı madde birikimi içermeyen, insanların tüketmesine elverişli su.

KUM FİLTRESİ [Sand filter] Atık suda askıda bulunan maddeyi süzmeye yarayan kum dolu yatak.

KURAKÇIL BİTKİ [ Xerophyte ] Kurak koşullarda yaşayabilen bitki.

KURŞUN [Lead] Biriken bir zehir olup küçük miktarları bile ciddi hastalıklara yâda ölüme yol açan, doğal çevrede bulunan inorganik bir eleman. Bilinen en eski su kirleticilerden biridir ve kurşun boruların su dağıtım şebekesinde kullanılmaları sonucu oluşur. Havada bulunan kurşunun büyük bölümü benzine katkı maddesi olarak konan tetraetil kurşun (TEL) bileşiğinden kaynaklanmaktadır.

KURŞUN ARSENAT [Lead arsenate] Bir böcek zahiri türü

KURŞUNSUZ BENZİN [Unleaded gasoline] Organik kurşun bileşikleri katılmamış benzin.

KURUM [Soot] Kısmi yanmadan oluşan ince karbon parçacıkları yada yüksek karbon içeriğine sahip parçacıklar.

KURUTMA YATAĞI [Drying bed] Birincil işlemden sonra, suyun süzülüp buharlaştırılması için lağım çamurunun yayıldığı özel alan.

KÜKÜRTÜN GİDERİLMESİ [Desulfurization] Fosil yakıt­ların kükürt içeriğinin tasfiye edilmesi yâda azaltılması işlemi.

KÜL [Ash)Yanan maddelerin bıraktığı kalıntı.

KÜME İMAR [Cluster development] İnşaat alanını aza indirmek amacıyla kümeler halinde yapılan binalar.

KÜMEKENT [Conurbation] Birleşmiş kentsel topluluklar grubu yada ağı.

L

LAER [Lowest achievable emission rate] Gerçekleştirilebilir en düşük emisyon oranı.

LAGÜN [Lagoon] Lağım çamurunun işlenmesinde kullanılan oksitleme havuzu.

LAĞIM ÇUKURU [Cesspool] Konutların pis su depolama tankı.

LENİTİK[ Lenitic ] Kendi kendine temizlenen, hızla akan sular.

LENTİK [Lentic] Göl, havuz, bataklık gibi kirliliğe maruz durgun sular.

LHD [Litre/household/day]Litre/Hane/Gün.

LİDAR (IŞIK SAPTAMA VE UZAKLIK TAYİNİ) [ Light detection and ranging] Uzak mesafeye yayılmış baca zerrelerini bulmaya yarayan hava kirliliğiyle ilgili teknik.

LİKEN [Lichen] Kayalarda ve ağaçlarda oluşan, sülfür dioksit gibi kirletici maddelerin varlığını gösteren suyosunu ve mantar birleşimi.

LİMNOLOJİ [Limnology] Tatlı suların fiziksel, kimyasal ve biyolojik durumlarını inceleyen bilim dalı.

LİNDAN [Lindane] Klorlanmış hidrokarbonlar ailesinden dayanıklı suda çözünmeyen bir tarım ilacı.

LİNYİT (ESMER KÖMÜR) [Lignite = brown coal] Düşük kalorili bir kömür cinsi.

LİTOSFER [Lithosphere] Genellikle yer yüzeyinden yaklaşık seksen kilometre derinliğe kadar uzanan yer kabuğu katmanı.

LİZİMETRE [Lysimeter] Buharlaşma sonucu su kaybı oranını ölçen alet.

LİZİZ [Lysis]Hücrelerin tahribi (yıkımı).

LNG [Liquefied natural gas ]Sıvılaştırılmış doğal gaz.

LPG [ Liquefied petroleum gas ]Sıvılaştırılmış petrol gazı.

LRT [Light rail  transport; Long range transport] Hafif raylı ulaşım; uzun menzilli taşımacılık.

LTC [Laboratory test chamber]Laboratuar deneme odası.

LV [Limit values]Sınır değerleri.

M

MAB [Man and the Biosphere Programme] İnsan ve biyosfer programı.

MAC [Maximum allowable concentration] İzin verilebilir azami yoğunluk.

MAD [Maximum allowable dose] İzin verilebilir azami doz.

MADENCİLİK ATIKLARI [Mining wastes] Madencilik ça­lışmalarının sonucunda, bitki örtüsünü ve su kaynaklarını kirletici etkiye sahip materyel, özellikle kaya ve maden artıkları.

MAHALLE [Neighborhood] Bir kentsel alandaki coğrafi veya yönetsel alt bölüm.

MAKROBESİNLER [Macronutrients] Organizmaların nispe­ten büyük miktarlar halinde yararlandığı karbon, hidrojen, oksijen, azot fosfor, sülfür, potasyum ve kalsiyum gibi mineral besinler.

MAKROKLİMATOLOJİ [Macroclimatology] En büyük (ge­zegensel) ölçekli rejimler ve fenomenlerle ilgilenen, klimatolojinin alt dalı.

MAKROTÜKETİCİLER [Macroconsumers] Parçacıklar ha­lindeki organik maddelerle heterotrofik beslenme yoluyla enerjilerini sağlayan organizmalar.

MAKUL GÜNLÜK GİRİŞ [ADI = acceptable daily intake] Bir kaynağın üstesinden gelebileceği günlük kirlilik miktarı.

MALİYET ETKİNLİĞİ ANALİZİ [Cost-effectiveness analysis] Belirlenmiş bir amaca ulaşmak için mevcut olasılıkların maliyetlerinin karşılaştırılması. Burada herbir olasılığın dolaylı ve dolaysız tüm maliyetleri göz önüne alınarak toplam maliyeti en düşük olan seçilir.

MALİYET-FAYDA ANALİZİ [Cost-benefit analysis] Alternatif programları, potansiyel faydaları ve olası maliyetleri açısından değerlendirmeye yönelik bir analiz yöntemi.

MAMUR ÇEVRE [Built environment)Doğal çevre üzerinde insan eliyle gerçekleştirilen değişikliklerin, yapılar, parklar vb. dâhil olmak üzere, bütünü.

MANYETİK AYIRMA [Magnetic separation] Katı atıktaki metalleri, yeniden kullanılabilir hale getirmek için mıknatıs uygulama yoluyla ortamdan uzaklaştırma.

MAP [Major air pollutants ] Başlıca hava kirleticileri.

MARPO [ Marine Pollution Convention ] Deniz kirliliği sözleşmesi.

MARPOLMON [ Marine Pollution Monitoring Programme] Deniz kirliliğini izleme programı.

MATC [Maximum allowable toxic concentration] İzin verilebilir azami zehir yoğunluğu.

MCE [Marginal cost-effectiveness]Marjinal maliyet etkinliği.

MEDİ [Marine Environment Data Information System] Deniz çevresi veri ve bilgi sistemi.

MEGALOPOLİS [Megalopolis] Kümekent; birçok kentsel alanın daha büyük bir bütün halinde birleşmesi.

MEKANİK TOPLAMA [Mechanical collection ] Hava, su ve toprak kirliliğinin, daha önceden işleme tabi tutulmadan mekanik toplama yöntemiyle denetlenmesi ve önlenmesi.

MEPC [ Marine Environment Protection Committee] Deniz çevresini Koruma Komitesi.

MERKAPTANLAR [ Mercaptans ] Petrol rafinerilerindeki bir süreçte oluşan ve kostik soda ile ovularak (yıkanarak) ayrılan, keskin kötü kokulu, süIfür içeren organik bileşikler.

METALİK HURDA [Scrap] İşlenen metallerin kullanılmamış ve atılan parçaları.

METAN [Methane] Bataklık topraklarda, lağım sularında ve ayrıca kömür madenierinde organik maddenin anaerobik koşullarda ayrışmasından oluşan, genellikle bataklık gazı olarak adlandırılan, doğal, renksiz gaz. Atmosferde yoğunluğunun artması “sera etkisi”ne katkıda bulunur.

METROPOLİTEN ALAN (ANAKENT ALANI) [Metropolitan area] Büyük şehir ve ekonomik, toplumsal ve siyasal-idari etkenler nedeniyle ona bağlı civar yöreler.

METRUK ARAZİ [Derelict land] Terkedilmiş,kullanılmayan arazi; boş kalan arazi (nadas arazisi).

MEZOPOZ [Mezopause]Mezosferin üst kısmı.

MEZOSFER [Mesosphere] Meteoritlerin (göktaşlarının) yanıp yok olduğu sanılan, stratosferlerle termosfer arasındaki bölge.

MİKROBESİNLER [Micronutrients] Organizmaların çok kü­çük miktarlarda yararlandığı mineral besinler.

MİKROİKLİM [Microclimate] Küçük bir alandaki yöresel iklim koşulları.

MİKROORGANİZMALAR [Microorganisms] Biyolojik işle­me tabi tutma süreçlerinde aktif etki maddesi işlevi gören yâda indirgeme faaliyetine katkıda bulunan, sıvı atıklarda bulunan mikroskobik bitkiler yada hayvanlar.

MİKROPLAR [Microbes] Çok küçük bitkiler ve hayvanlar; hastalığa yol açan bazıları lağım suyunda bulunur.

MİKROPSUZLAŞTIRMA (DEZENFEKSİYON) [Disinfection] Hastalık yapıcı organizmaların sözgelimi klorlama yoluyla yok edilmesi.

MONOKÜLTÜR [Monoculture]Tek bir ürün yetiştirilmesi.

MP [Melting point]Ergime noktası.

MPN [ Most probable number]Bk. En olası sayı.

MUCUR [ Slag ]Cüruf, ergimiş metalin yüzeyindeki pislik.

MUTAGENLER [Mutagens] Genleri değiştirme yeteneğine sahip etki maddeleri.

MUTASYON [Mutation] Bir genin yâda kromozomun yapı­sındaki aktarılabilir değişim.

MW [ Megawatt ] Megawatt; bir milyon watt büyüklüğünde, ısı veya elektrik üreten tesislerin kapasitelerini belirtmekte kullanılan enerji birimi.

N

NADİR [Rare] Sayılar daha da azalacak olursa varlıkları tehlike altına girecek türleri ifade etmek için kullanılır.

NAP [Noise abatement procedure]Gürültü azaltımı yöntemi.

NDSI [Noise depreciation sensitivity index] Gürültü kaybı duyarlığı indeksi.

NEKTON ORGANİZMALAR [Nekton organisms ] Deniz ekosisteminin aktif olarak yüzen mürekkepbalığı, balık ve balina gibi hayvanları.

NET YENİDEN ÜREME HIZI [Net reproduction rate] Mevcut doğurganlık ve ölüm hızları sürecek olursa, ortalama bir kadın yaşamı süresince doğabilecek kız çocukların ortalama sayısı.

NİHAİ ÖRTÜ [Final cover] Hijyenik kurallara uygun olarak düzenlenmiş bir katı atık dökme alanında atığın üstüne serpilen en üst toprak örtü.

NİKEL [Nickel] Normal olarak insana zarar vermeyen, fakat sıcak karbon monoksitle tepkime ilişkisi içine girince öldürücü bir zehir oluşturan eser element. Öldürücü zehir etkisi otomobillerde yanma sırasında gerçekleşir.

NİTRAT GİDERME [Denitrification] Nitrattaki azotu indir­gemek yoluyla ortamdan uzaklaştırmak.

NİTRATLAMA [Nitrification] Amonyum iyonunun nitro­somonas ve nitrobakter türünden mikroorganizmalar tarafından nitrit ve nitrat iyonlarına yükseltgenme işlemi.

NOKTA KAYNAK [Point source] Su kirliliğinin bir su yoluna ulaşabileceği bağımsız ve farklı taşıyıcı; egzoz bacası gibi, bağtmsız nitelik taşıyan sabit hava kirliliği kaynağı.

NÖTR ATMOSFER [Neutral atmosphere] Sapma oranının beher 1.000 feetlik yükseklik için 5.4 F dereceden daha az olduğu troposferin en alt katmanındaki havanın durumu.

NTP [Nomal  conditions of temperature and pressure ] Normal ısı ve basınç koşulları.

NUPLEKS [Nuplex] Sakinlerinin sağlığı ve yaşaması için gerekli her şeyi içeren, nükleer enerji ile çalıştırılması düşünülen konut ve işyerlerinden oluşan yapay mekânlar.

NÜFUS DAĞILIMI [Population distribution] Topluma yöne­lik hizmet ve etkinliklerin yer seçimini ve toprak kullanım biçimlerini etkileyen, nüfusun mekansal dağılımı.

NÜFUS DİNAMİĞİ [Population dynamics] Doğum, ölüm ve göç olayları sonucunda nüfus içinde gerçekleşen sayısal ve yapısal değişim süreci.

NÜFUS İNDEKSİ [Population index] Dolaylı araçlarla gerçekleştirilen, bir nüfusun büyüklüğü yâda diğer özellikleriyle ilgili tahmin.

NÜFUS ÖZELLİKLERİ [Population characteristics] Yaş dağılımı, mekan dağılımı, gelir modelleri, hane halkı oluşumu ve büyüklüğü konusunda bilgi gibi, planlama açısından gerekli bir topluluğun nüfus yapısıyla ilgili olgular.

NÜFUS PROJEKSİYONU [Population projection] Geçmiş eğimlerin süreceği varsayımına dayanan, gelecekteki nüfusla ilgili öngörü.

NÜFUS SAYIMI [Census] Bir ülkedeki insanların resmi olarak ve belirli aralıklarla sayımı.

NÜKLEER ENERJİ [Nuclear energy] Özellikle elektrik üretimi için nükleer füzyon yada füzyon ile oluşturulan enerji. Nükleer enerji tesisleri, atık tasfiyesi ve kaza tehlikesi açısından kaygı kaynağıdır.

NWT [Non-waste technology ]Atıksız teknoloji.

O

OCS [Outer continental shelf]Dış kıta sahanlığı.

OKSİJEN ÇUKURU [Oxygen sag] Biyolojik solunum nedeniyle, çoğunlukla geceleri, sudaki çözünmüş oksijen yoğunluğundaki düşüş; açık boşaltım nedeni ile bir akarsuda ani çözünmüş oksijen düşüşü.

OKSIJEN TÜKENMESİ [Oxygen depletion] Kimyasal yâda biyolojik kullanımla oksijenin giderilmesi yâda tüketilmesi.

OKSİTLEME HAVUZLARI [Oxidation ponds] Atık su arıtımında birincil aşamada atığın stabilizasyonu için kullanılan, atık suyun oksijenlendiği ve arıtıldığı nispeten sığ lagünler ya da havuzlar.

OKSİTLEME İŞLEMLERİ [Oxidation processes] Atık suda organizmaların biyolojik büyümesini hızlandıran, böylece organik içeriğini azaltan aerobik lağım suyu işleme süreçleri.

OKSİTLEYİCİ [Oxidant] Yeni bir madde oluşturmak üzere havada kimyasal olarak tepkiyen, oksijen içeren madde; fotokimyasal dumanın (sisin) birincil kaynağı.

OKTANOL-SU AYRILIM KATSAYISI[Octanol-water partition coefficient ] Kimyasal maddelerin organik ve inorganik fazlarda çözünme oranlarını ifade eden katsayı.

OLGUN KENT [Mature city] Nüfusu ve ekonomik faaliyeti azami düzeye ulaşmış, büyümekten çok durumunu koruma ve planlı küçülme ihtiyacı içinde olan kent.

OLİGOTROFİK GÖLLER [Oligotrophic lakes] Ayırt edici özellikleri düşük besin düzeyi, derin sulardaki büyük miktarlarda çözünmüş oksijen, duru soğuk su ve sınırlı bitki yaşamı olan göller.

OM [Oxidizable matter]Oksitlenebilir madde.

ONKOJENİK [Oncogenic]Kanser yapıcı, karsinojenik.

OPTİMUM NÜFUS [Optimum population] Nüfus içindeki kişi başına mümkün olan en yüksek gelire olanak veren ideal nüfus yoğunluğu.

ORGANOFOSFATLAR [Organophosphates] Böcek deneti­minde kullanılan, fosfor içeren, malathion ve parathion gibi kısa ömürlü (etki süresi sınırlı) tarım ilaçları.

ORMAN YETİŞTİRME [Afforestation] Orman yetiştirme yâda mevcutların geliştirilmesi.

ORMANCILIK [ Forestry ] Kaynaklarının en verimli kul­lanımını sağlamak amacıyla ormanların ve orman arazisinin yönetimi.

ORMANSIZLAŞTIRMA [Deforestation] Ağaçların ve çalı­lıkların ekilebilinir toprak kazanmak yada kereste elde etmek amacıyla yok edilmesi.

ORTALAMA YAŞAM UMUDU [Life expectancy] Bir organizmanın umulan yaşam süresi.

ORTAM [Ambient] çevreleyen atmosfer,  belli bir yerin çevresi.

ORTAM GÜRÜLTÜSÜ [Ambient noise] Belli bir çevrede fondaki gürültü.

ORTAM HAVASI [Ambient air] çevreleyen atmosferin işgal ettiği sınırsı belli olmayan bölge; soluduğumuz hava.

OŞİNOGRAFİ [Oceanography] Okyanusların ve denizlerin bütün yönleriyle bilimsel yönden incelenmesi ve araştırılması.

OTOBUR; OTÇUL [Herbivore] Bitki tüketerek enerji sağlayan heterotrof organizma.

OTOJENİK ARDIŞIKLIK [Autogenic succession] Bir aşama­sının yerini bir başka aşama alırken aynı zamanda yaşanılan ortamı da başkalaştıran ardışık dizi.

OTOMOTİV EMİSYONLAR [Automotive emissions] Taşıt­lardan kaynaklanan kirlilik: Yakıt deposu veya karbüratörlerden oluşan buharlaşma, krank karteri kaçağı ve egzoz borusu emisyonları.

OTOTROFLAR (KENDİBESLERLER) [Autotrophs] Şeker, nişasta, protein, yağ ve vitamin gibi moleküler yapılar oluşturmak için güneş enerjisini tutarak ve kimyasal enerjiye dönüştürerek kendi besinini üreten, kendi kendine beslenen canlılar; foto sentetik bitkiler.

OZON [Ozone] Oksijenden geçen elektrik boşaltımı ve radyasyonla oluşan, oksijenin tepkimeci, zehirli biçimi. Solunan atmosferde tahriş edici olabilir, stratosfer de ise mor ötesi ışınları süzdüğü için gereklidir.

OZON TABAKASI [Ozone layer] Zararlı morötesi radyasyonu süzen, ozon içeren üst atmosfer katmanı. CFC türünden kimyasal maddelerin atmosfere bırakılması sonucunda ozon tabakasının ­zayıfladığı, bunun ise cilt kanserinde artışa yol açacağı hesaplanmaktadır.

OZONOSFER [Ozonosphere] Yeryüzünün 20-50 kilometre üzerindeki ozon içeren atmosfer katmanı (stratosferin bir bölümü).

Ö

ÖĞÜTME [Milling] Katı atıkları küçük parçacıklara indir­geme işlemi.

ÖLÇÜTLER [Criteria] Kararların yâda yargıların dayandığı standartlar yada kurallar.

ÖLDÜRÜCÜ DOZ 50 [LD 50 = Lethal dose 50] Bir maddenin eneneceği canlı grubunun yüzde 50‘ sini öldürecek ‘tek dozluk miktarı.

ÖLÜM HIZI [Death rate] Yıl ortasındaki beher 1000 bireylik nüfus itibariyle belli bir yılda gerçekleşen ölümlerin sayısı.

ÖLÜM HIZI [Mortality rate] Belli bir nüfustaki ölümlerin sayısı. Değişik biçimlerde hesaplanır. Bir hesaplama yöntemi olan kaba ölüm hızı, belli bir coğrafi alanda beher 1.000 kişi başına yıllık ölümlerin toplam sayısıdır.

ÖN IŞLEM [ Pretreatment ] Arıtmanın daha etkili olması için, belli maddelerin birincil işlem öncesinde atık sudan ayrılması süreci.

ÖRGÜ [Braiding] Birbirine bağlı çok sayıda kanalı bulunan nehir korkuluğu modeli.

ÖRNEKLEME [Sampling] Kirli hava, su, vb. den alınan örneklerin incelenmesi; örneklerin toplanmasını da ifade eder.

ÖRSELENME [Degradation] Büyük organik moleküllerin daha küçük moleküllere ayrışmasına ve dengeli materyal oluşumuna yol açan süreç.

ÖRTÜ MALZEMESİ [Cover material] Katı atıkların dökülüp bırakıldığı çukurlarda, çukurların üzerini örtmekte kullanılan toprak.

ÖTROFİKASYON [Eutrophication] Atıklarla gelen aşırı besin maddelerinin vejetasyonu uyarmasıyla göllerin çözünmüş oksijen yokluğu sonucunda ölmesine kadar gidebilen yaşlanma süreci.

ÖZARITIM (KENDİ KENDİNE -TEMİZLENME) [Self­purification] Bir su oluşumunun organik atıklarla kirlendikten sonra yeniden arınma konusundaki doğal yönelimi.

ÖZÜMLEME KAPASİTESİ [Assimilative capacity] Tüketilen besinleri vücut maddelerine dönüştürme yeteneği; belli- maddeleri özümleme yeteneği.

P

PAKET ARITMA TESİSİ [Package treatment plant] Prefabrik, taşınabilir, lağım suyu işleme tesisi.

PARATİON [Parathion] Son derece zehirli organofosfat tarım ilacı.

PARÇACIK MADDE [Particulate matter] Gaz yâda havada asılı durabilen, gözle görülebilen yâda görünmeyen, katı yada sıvı, toz, kum, kül ve sis gibi parçacıklar.

PAS TEMİZLEME [Scaling] Oksitleyiciler yâda diğer aşındırıcı maddelere maruz kalmış bir yüzeyde aşınmanın durdurulması amacıyla tabakalar halindeki pasın sökülmesi işlemi.

PATOJEN [Pathogen] Hastalık yapan madde veya mikroorganizmalar.

PCBs [Polychlorinated biphenyls]Poliklorlu bifeniller.

PCC [Pollution control costs ]Kirlilik denetim maliyetleri.

PDR [ Precision depth recorder ]Hassas derinlik kayıt aygıtı.

PEP [Program evaluation procedures] Program değerlendirme işlemleri.

PEROKSİASETİL NİTRAT [Peroxyacetyl nitrate] ikincil nitelikte bir kirletici sayılan ve gözde tahrişe yol açan fotokimyasal duman bileşeni.

PESTİSİTLER [Pesticides] Zararlı bitki ve hayvanları yok etmekte kullanılan, insan ürünü kimyasal maddeler. Böcek öldürücü, yaprak dökücü ve kemirgen öldürücü türden bazı tarım ilaçları insan faaliyetleri yâda genel sağlık açısından tehdit oluşturabilir.

PETROL DÖKÜNTÜSÜ [Oil spill] Tankerlerle ham petrol taşınımı sırasında ya da deniz dibi sondaj platformlarında oluşabilecek kazalarda denize dökülen büyük miktarlarda ham petrolün meydana getirdiği tabaka veya alan. (Bk. Petrol Kirliliği)

PETROL KİRLILİĞİ [Oil pollution ] Petrolün taşınması yâda çıkarılması sırasında büyük ölçüde dökülme yâda sızma sonucunda kıyı sularının ve kıyı bölgelerinin petrolle kirlenmesi. Bu tür kirlenme kuş ölümlerine, deniz kabuklularının kirlenmesine ve kıyı bölgelerinin bozulmasına yol açar.

PETROL SIZINTISI [Oil slick] Gemilerin limanlardaki faaliyetlerinin yol açtığı, su yüzeyindeki nispeten küçük miktarlardaki petrol.

PEYZAJ DÜZENLEMESİ [ Landscaping ] Bitki örtüsünü, diğer doğal yâda insan yapımı öğeleri düzenleyerek doğal peyzajı insanların kullanması amacıyla başkalaştırma sanatı ve işİ.

PIHTILAŞTIRMA [Coagulation] (Topaklanma; Yumaklaştır­ma) Fiziko-kimyasal bir ön arıtma süreci. Burada atık suya demir (III) klorür, alüminyum sülfat çözeltileri eklenerek çözünmüş veya koloidal maddelerin yüzen ve çökebilen katılara dönüşmesi sağlanır.

PİG[Pig] Radyoaktif materyalin gemilerle taşınmasında ya da depolanmasında kullanılan ve genellikle kurşundan yapılma metal kap.

PİLE [Pile] Bir tür nükleer reaktör.

PİRETRİN [Pyrethrin] Genellikle tarımda kullanılan aerosol böcek öldürücü madde.

PİROLİZ [Pyrolysis] Oksijenin bulunmadığı koşullarda atığın sıcaklık etkisiyle yanması.

PLANKTON [Plankton] Deniz, ırmak, gölet ve göl sularında yaşayan ve akıntılarla taşınan çok küçük boyutlarda hayvanlar ve bitkiler.

PLUTONYUM [Plutonium] Nükleer enerji üretimi sırasında oluşan ve uzun bir yarılanma müddetine sahip zehirli atıkların ortaya çıkmasına yol açan eleman.

POLİKLORLU BİFENİLLER [PCBs = Polychlorinated biphenyls] Elektrik transformatörlerinde, yalıtkan akışkanlardan plastiğe kadar çeşitli ürünlerin yapımında kullanılan son derece dayanıklı zehirli endüstriyel kimyasallar sınıfı; özellikle su oluşumlarında bulunur.

POLİVİNİL KLORİD [PVC = Polyvinyl chloride] Yanınca hidroklorik asit yayan ve mobilya ve giysi gibi ev eşyasında bulunan ve yaygın olarak kullanılan plastik yâda reçine.

POM [Particulate organic matter] Parçacık halinde organik madde.

POMPALAMA İSTASYONU [Pumping station] İçme suyu temin yada kanalizasyon sisteminde suyun yada lağım suyunun daha yüksek bir kota transferi için gerekli enerjiyi sağlayan istasyon.

POSA [Tailings] Tarım ürünlerinin yâda maden cevherinin işlenmesi sırasında ayrılan atık yâda ham madde kalıntısı.

PPM [Part(s) per million]Milyonda bir.

PPP [ Polluter pays principle]Kirleten öder ilkesi.

PSD [Partide size distribution]Parçacık büyüklük dağılımı.

PUSLU ÇEVRE [Mesic environment ] İnce bir sis tabakasının hiç kaybolmadığı nemli çevre.

PÜSKÜRTÜCÜ [ Propellant ]Basınç             altındaki         sıvıyı püskürtmek için kullanılan aracı kimyasal. Genellikle kloroflorokarbonlardan oluşan bu gazlar aerosol püskürtme kutularında püskürtücü olarak da yaygın biçimde kullanılır.

PVC [ Polyvinyl chloride ] Polivinil klorid.

R

RA [Risk assessment ]Risk değerlendirmesi

RAD [Roentgen absorbed dose] Soğurulmuş radyasyon dozu birimi.

RADON [Radon] Toprağın yâda kayaların havaya saldığı doğal radyoaktif gaz; bu gaz yetersiz havalandırılmış binalarda birikebilir ve sağlığı tehlikeye sokar.

RADYASYON [Radiation] Elektromanyetik dalgalar yâda parçacıklar biçimindeki enerji emisyonu (yayımı) yada aktarımı.

RADYASYON TEHLİKESİ [Radiation hazard] Radyoaktif maddelerin yaydıkları parçacıkların ve ışınların yol açtığı tehlike; büyük dozlar hızlı ölüme neden olur, buna karşılık düşük düzeyde radyasyona maruz kalınması, kanser riskinde artışa yol açar.

RADYOAKTİF ATIK [Radioactive waste] Nükleer reaktör işlemlerinden yâda tıpta araştırma, askeri ve sınai etkinlikler gibi kaynaklardan üretilen atık.

RADYOAKTİF SERPİNTİ [Radioactive fallout] Radyoaktif parçacıkların yer yüzeyine inmesi; yâda radyoaktif parçacıkların kendisi.

RADYOJENİK [Radiogenic] Radyoaktif ayrışmadan oluşan madde.

RADYONÜKLİD [Radionuclide]Radyoaktif çekirdek.

RAHATSIZ EDİCİ KOKU [Odor nuisance] Genellikle aminlerin, merkaptanların yada sülfür bileşiklerinin varlığından kaynaklanan, doğal nedenlerin yada endüstriyel işlemlerin yol açtığı, arzu edilmeyen kokular.

RBA [Risk-benefit analysis]Risk-yarar analizi

RDF [Refuse derived fuels]Çöpten çıkarılan yakıtlar.

REM [Rem] İnsan dokusuna bir rad veren iyonlaştırıcı radyasyon dozu birimi.

REZERVUAR [Reservoir] Yapay olarak doldurulmuş su oluşumu; aynı zamanda herhangi bir şeyin fazladan bulunan miktarı.

RİSK FONKSİYONU (DENKLEMİ) [ Risk function] Bir hedefe yönelik zarar riskiyle, o hedefin maruz kaldığı hava kirleticilerinin yoğunluğu arasındaki ilişki.

RÖNTGEN [Roentgen]Radyasyona maruz kalma birimi.

RÜZGÂR DİZİLERİ [Windrows] Rüzgârın doğal etkisiyle havalanma sağlamak için, alanlar üzerine sıralar halinde yayılmış katı atık kümeleri.

RÜZGÂR ENERJİSİ [Wind power] Yel değirmenlerinde ve rüzgâr jeneratörlerinde olduğu gibi, rüzgâr gücü kullanılarak enerji üretimi.

RÜZGÂR PROFİLİ [Wind profile] Rüzgâr hızındaki değişimlerin, yüksekliğin ve mesafenin bir fonksiyonu olarak, grafik halinde gösterilmesi.

RÜZGÂR TÜNELİ [Wind tunnel] Havanın düzgün bir hızla geçebileceği kanal; hava akımı modellerinin araştırılmasında kullanılır.

RÜZGARÖLÇER [Anemometre] Rüzgâr hızını ölçmeye yarayan aygıt.

S

SABİT GAZ [Inert gas] Özellikle petrol tankerlerinde boş yerleri doldurmak için kullanılan, olağan koşullarda başka maddelerle tepkime ilişkisi içine girmeyen buhar.

SABİT KAYNAK [Stationary source] Sabit konumdaki hava kirliliği kaynağı. Örnek: Enerji santralleri yâda atık yakma tesisleri.

SABİT YÜKSEKLİK NOKTASI [Bench mark] Özellikle harita yapımında kullanılan, bir yükseklik yâda uzaklık için referans noktası işlevi gören, sabit yükseklikteki bir yer üzerindeki işaret.

SAÇlLMA [Scattering] Bir parçacıkla veya parçacık sistemiyle çarpışmanın yol açtığı, gelen parçacığın veya gelen radyasyonun doğrultusunda veya enerjisinde değişme süreci.

SAĞLIK [Health] Dünya Sağlık Örgütü’nün tanımıyla, “sadece hastalık yâda sakatlığın yokluğu değil; fıziksel, zihinsel ve toplumsal yönden tam bir iyilik hal”idir.

SAĞLIĞA DOKUNAN [ Deleterious]Zararlı.

SAĞLIK MÜHENDİSLİĞİ [Sanitary engineering] Su sağ­lanması, kanalizasyon ve katı atık sistemleri, sağlık koruma ve gıdaların işlenmesi, kemirgen ve böcek denetimi ve radyasyon denetimi gibi konuları içeren bir mühendislik dalı.

SALMONELLA [Salmonella] Gıda zehirlenmesine yol açan ve tifo taşıyabilen, hastalık yapıcı bakteriler.

SAM [Sound absorption material] Sesi soğurucu madde.

SANAYİ ALANI [Industrial area] Sanayileri barındırmak amacıyla ve sanayi parkı kullanımına yönelik olarak planlanmış, bir kentin içindeki yada yöresindeki alan. Sanayi alanı hava ve su kirliliğinin, gürültü kirlenmesinin ve atık tasfiyesinin denetimiyle ilgili çevre kurallarına tabidir.

SAPMA [Variance] Belli bir yasanın, kuralın yâda düzenlemenin uygulanmasındaki istisna.

SAPMA ORANI [Lapse rate] Yüksekliğin artmasıyla ısıda meydana gelen düşme oranı.

SAPROFiTLER [Saprophytes] Organik maddeleri ayrıştırarak yaşayan bitkiler.

SAPROPEL [Sapropel] Oksijensiz koşullarda derin suda oluşan çökelti katmanı.

SAPTAMA SINIRI [ Detection limit] Bir maddenin saptanabilir hale geldiği sınır.

SAPTIRMA BENDİ [Diversion dam] Suyun bütününün yâda bir bölümünün akışını saptırmak için bir akarsu üzerine inşa edilen set.

SARI KEK [Yellowcake]Uranyum oksit.

SARNIÇ [Cistem] Yeraltında yâda kapalı (örtülü) durumda bulunan, insan yapısı su depolama tesisi.

SAVAK [Weir] Arıtma tesislerinin çıkışında suya sabit bir debi sağlamak üzere konulan dikey engel.

SCOPE [Scientific Committee on Problems of the Environment ] çevre sorunları bilimsel komitesi.

SD [Standard deviation ]Standart sapma.

SEL SUYU KANALI [Storm sewer] Kar ve yağmur sonucu oluşan yüzeysel sel suyu akışını toplamak üzere inşa edilmiş kanal.

SENTETİK YAKITLAR [ Synthetic fuels ] Doğalolarak tabiatta bulunmayan, özellikle kömür, petrol şisti ve katran kumu gibi fosil yakıtlardan birtakım işlemler sonucu üretilen yakıtlar.

SENTEZ GAZI [SYNGAS = synthesis gas ] Kor halindeki kok ya da benzer artıklar üzerinden buhar geçirmek suretiyle elde edilen karbonmonoksİt-hidrojen karışımı gaz. Uygun katalizörlerle çeşitli kimyasal maddelerin üretiminde kullanılır.

SEPTİK ALAN [Septic field] Septik tank (foseptik) sisteminde, sıvı atığın bir tasfiye sistemine boşaltıldığı ikincil evre.

SEPTİK TANK (FOSEPTİK) [Septic tank] Kanalizasyon sistemlerine bağlı olmayan konutlardan gelen lağım suyunu işleme tabi tutan, yeraltındaki geçirimsiz tank.

SERA ETKİSİ [Greenhouse effect] Başta karbon dioksit olmak üzere bazı atmosferik gazlar sera camının etkisini andırır bir etkiye sahiptir; ışığı geçirir ama ısıyı içerde tutar ve ısı artışına yol açar. Atmosfer ile yer arasındaki ısı dengesi, sanayileşmedeki ve fosil yakıtların yanmasındaki artıştan kaynaklanan atmosferik karbon dioksİt artışlarından etkilenir; bu ise atmosferdeki ortalama ısıyı yükseltir. Bu gelişmenin, buzulların erimesi ve okyanusun yükselmesi gibi geniş kapsamlı sonuçlar doğuran iklim değişmelerine yol açmasından korkulmaktadır.

SERPİNTİ [Fallout] Nükleer patlamadan sonra atmosferde kalan ve yağmur yâda diğer meteorolojik olaylarla yeryüzüne inen radyoaktif toz.

SERTLİK [Hardness] İçerdiği kalsiyum ve bir suyun magnezyum iyonlarının toplam miktarı.

SES BASINÇ DÜZEYİ [Sound pressure level] Desibel (dB) olarak ölçülen ses yoğunluğu.

SFD [Single family dwelling ] Tek aileli konut.

SICAK SU KİRLİLİĞİ [Thermal pollution ] Çeşitli nedenlerle ısınmış suyun su kaynaklarına akıtılmasıyla, ortamın ısısının, içindeki canlılar için zararlı sonuçlar yaratacak düzeye gelmesi. Sıcak su kirliliğinin olumsuz etkilerinden birisi, mavi-yeşil suyosunlarının çoğalmasına yardım ederek su ortamındaki ötrofikasyonu hızlandırmasıdır.

SIHHİ ATIK SU SİSTEMİ [Sanitary sewer] Atık suyu konutlardan veya işyerlerinden alıp taşıyan atık su sistemi; kanalizasyon.

SIHHİ ATIK GÖMME ÇUKURU [Sanitary landfill] Katı atıkların her gün, sıkıştırılmış ve toprakla örtülmüş katmanlar halinde gömüldüğü çukurlar. Doldurulan alanlar yeşillendirilip park haline getirilebilir.

SIKIŞTIRMA [Compaction] Atık maddenin fiziksel olarak küçültülmesi.

SINIR ÖTESI KİRLİLİK [Transboundary pollution, transfrontier pollution ] Bir ülkedeki emisyonların genellikle hava yâda su ile taşınarak bir diğer ülkeyi etkilemesi.

SIYIRMA [Skimming] Suyun yüzeyinden petrolün yada pislik katmanının mekanik yöntemle alınması.

SIZDIRMA [Leaching] Yağmur suyunun etkisiyle kirletici sızıntının bir toprak yâda atık materyal katmanından ayrılması süreci.

SIZDIRMA ALANI [Leaching field] Atık sıvının foseptikten civardaki toprağa geçmesine ve sızarak filtre edilmesine olanak sağlayan, kapalı hendekler içindeki açık boru sistemi.

SIZINTI [Seepage] Yüzey suyunun topraktan geçerek aşağılara yönelmesi hareketi.

SİKLON KOLLEKTÖRÜ [Cyclone separator] Merkezkaç kuvvetiyle ve mekanik olarak çalışan, büyük parçacıkları ortamdan uzaklaştırarak hava kirliliğini denetlemeye yarayan aygıt.

SİLT [Silt] İnorganik karakterli çökelti.

SİNERJİSTİK ETKİ [Synergistic effect] Kimyasal maddelerin ve süreçlerin öngörülemeyen kombinasyonlar oluşturarak beraber tepkimeye girme ve bunun sonucunda da tek başlarına sahip olduklarından belirgin bir biçimde daha güçlü yada bütünüyle farklı bir etki gösterme eğilimleri.

SİS [ Fog ] Atmosferde asılı durumdaki görülebilir nem. Görüşün 1000 metrenin altına düştüğü atmosfer olayı.

SİSLENDİRME [ Fogging ] Sıvı durumdaki bir kimyasal maddeyi hızla ısıtarak dumana benzeyen çok küçük zerreler oluşturmasını sağlama yoluyla yapılan zararlılara karşı ilaçlama. Sivrisinek ve karasineklerle mücadelede kullanılır.

SİYAH DUMAN [Black smoke ] Kömürün yanmasından yâda herhangi bir başka fosil yakıtın yanmasından oluşan duman.

SİYAH GELGİT [Black tide ] Petrol döküntüleriyle kirlenmiş deniz.

SİYAH KAR [Black snow] Atmosferin parçacıklarla yoğun biçimde yüklenmiş bir bölümünden inen kar.

SİYAH YAĞ [Black oil] Siyah hidrokarbon; renksiz yağların tersine, daha koyu renkli yağlar.

SİYAH YAĞMUR [Black rain] Petrol döküntüsü, petrol kuyusu veya orman yangını gibi nedenlerle atmosfere dağılan kurumun yağışla yeryüzüne inmesi.

SİYANÜR [Cyanides] Hidrosiyanik asidin son derece zararlı tuzları. Siyanür içeren endüstriyel atık su, su kirliliğine önemli katkıda bulunur.

SNG [ Subtitute natural gas ]Yardımcı doğal gaz.

SOĞURUCULAR [Absorbers] Kirli bir gaz emisyonunda gaz karışımı içindeki bileşenleri sıvı ortama aktarmakta kullanılan hava kirliliği denetleme cihazları.

SOĞUTMA HAVUZU [Cooling pond] Nükleer reaktörden yayılan yakıt elemanlarının depolandığı ve kısa ömürlü fizyon ürünlerinin parçalanmasına olanak veren büyük su tankı.

SOĞUTMA KULESİ [Cooling tower] Termik santrallerde veya endüstride kullanılan soğutma suyunun işlem sonrası ısısını almak için kullanılan yapı. Burada soğutma işleminden sonra ısınan soğutma suyu kulenin tepesindeki difüzörlerden aşağıya püskürtülerek ısının kulenin altından üflenen havaya geçmesi sağlanır.

SONİK PATLAMA [Sonic boom] Süpersonik patlama diye de adlandırılır. Ses hızını aşan bir hızda giden uçağın oluşturduğu patlamalı gürültü. Bu olay gürültü kirliliğin e yol açar.

STABİLİZASYON [Stabilization] Atıklardaki aktif organik maddenin nötr materyale dönüşmesi.

STANDARTLAR [Standards] Kirleticilere maruz kalma konumunda aşılmaması gereken düzeyleri gösteren kurallar.

STP [Standard conditions of temperature and pressure]Standart ısı ve basınç koşulları.

STRATOPOZ [Stratopause] Stratosferin üst sınırı.

STRATOSFER [Stratosphere ] Troposfer üzerinde uzanan ve çok düşük nemlilik koşullarına sahip üst atmosfer katmanı. Atmosferin 15-50 km. yükseklik arasındaki tabakası.

SU ARITMA [Water treatment] Çökeltme, pıhtılaştırma, filtrasyon, dezenfeksiyon, yumuşatma ve havalandırma gibi, sudaki zararlı maddeleri giderici ve suyu kullanılır veya içilir hale getirici işlemler.

SU AYIRIM HATTI [Watershed] Drenaj havzalarını ayıran yükseltilmiş sınır hattı.

SU BAŞI[ Headwater ] Bir akarsuyun yâda ırmağın genellikle yükseklerde bulunan kaynağı ve yukarı kesimleri.

SU EKOSİSTEMİ [Aquatic ecosystem] Kara (tatlı su) ve deniz (okyanus) ile ilgili su ekosistemleri.

SU HAKLARI [Water rights ] Balıkçılık ve gemicilik hakları, suyun kaynak dışı kullanımı hakları vb. dâhil, su kullanımıyla ilgili olarak düzenlenmiş haklar.

SU KALİTESİ STANDARTLARI [Water quality standards] Konutların kullanması, sulama, balık üretimi, endüstriyel kullanım yâda enerji üretimi gibi belirli amaçlarla kullanılacak su ile ilgili olarak uyulması gereken kurallar ve sınırlar.

SU KAYBI [Evapotranspiration] Terleme yoluyla bitkilerden ve çeşitli şekillerde yerin yüzeyinden buharlaşan toplam su miktarı.

SU KAYNAKLARI YÖNETİMİ [Water resources management] Su kaynaklarının sağlanması, kullanılması, korunması ve dağıtımı gibi etkinlikleri içeren yönetim.

SU KİRLİLİĞİ [Water pollution] Suyun yararlı kullanımını etkileyecek miktarlarda kimyasal, fiziksel yâda biyolojik maddelerin katılmasıyla kalitesinin bozulması. Su kirlenmesinin en yaygın kaynakları; yetersiz evsel atık su arıtma tesisleri, endüstriyel atıkların boşaltılması, yüzeysel akış, madencilik faaliyetleri ve sulamadır.

SU KORUMA [Water conservation] Konutların, sanayinin ve tarımın tükettiği su miktarının azaltılmasına yönelik programlar ve yöntemler. Uygulama örnekleri genellikle yüzeysel akışın yeniden kullanılması, rezervuarlardaki buharlaşmanın azaltılması ve yeniden işlenmiş suyun endüstriyel amaçlarla kullanılması gibi alanlarda görülür. Çifte boru tesisatı sisteminin, gelecek yıllarda, suyun yeniden işlenme yüzdesinin artması sonucunu doğurması beklenmektedir.

SUDA ÜRÜN YETİŞTİRİLMESİ [Aquaculture] Tatlı veya tuzlu suda yaşayan organizmaların üretimlerinin yapay olarak hızlandırılması yöntemi.

SU SAĞLAMA SİSTEMİ [Water supply system] İçme suyunun kaynaktan tüketiciye kadar toplanması, işlenmesi, depolanması ve dağıtımı.

SU SERTLİĞİ [Water hardness ] Suda kalsiyum karbonat ve diğer kimyasal maddelerin bulunmasından kaynaklanan su sertliği köpürmeyi önler ve su üzerinde birikinti oluşmasına yol açar. Su, kireç ve soda külü ile işleme tabi tutularak ve filtre edilerek yâda gözenekli bir katyondan geçirilerek yumuşatılabilir.

SU STERİLİZASYONU [Water sterilization] Arıtmadan sonra içme suyuna uygulanan işlem.

SU TOPLAMA [Impound] Hidroelektrik enerji üretimi, içme suyu sağlanması yâda sulama gibi amaçlarla su toplanması ve depolanması.

SU TOPLAMA HAVZASI (DRENAJ HAVZASI) [ Drainage basin ] Yağış sularının belirli bir çıkışa doğru sürekli olarak akmasını sağlayan arazi parçası.

SU TUTMA HAVZASI [Catchment] Yağış sularını alıp toplayan drenaj havzası.

SU YUMUŞATIClLARI [Water softeners ] Suyu iyon-değişimi işlemiyle yumuşatan mineral bileşikler.

SULAK ALANLAR [Wetlands ] Doymuş toprak koşulları gerektiren bitki örtüsünü yâda su yaşamını besleyecek yeterli yerüstü yâda yeraltı sularına sahip, turbalık ve bataklık gibi alanlar; birçok balık ve su kuşu türü için yetişme ortamı sağlayan önemli vahşi yaşam ortamları.

SULU OKSİTLEME [Wet oxidation] Sıcak gazların oluşumuna yol açan alevsiz yanma yöntemiyle, son derece yoğunlaştırılmış çam urun parçalanması.

SULU YIKAYICI [Wet scrubber] Kabarcıklaşan atık gazı sıvıdan geçirerek yâda sıvıyı gaz akıntısına püskürterek, parçacıkların yâda gazların giderilmesi için kullanılan hava kirliliği denetleme aygıtı.

SUSUZLAŞTIRILMIŞ ÇAMUR [Dewatered sludge ] Yanmaya yâda gübre olarak kullanılmaya elverişli bir kıvama getirmek amacıyla sıvı içeriğini azaltıcı işleme tabi tutulmuş lağım çamuru.

SUYLA TAŞINAN HASTALIKLAR [Waterbome diseases ] Genellikle kirlilik bulaşmış suyla taşınan kolera, tifo, çiçek, dizanteri, mide ve bağırsak iltihabı, hepatit gibi salgın hastalıklar.

SUYUN SIZMASI [Percolation] Suyun kayalardan yâda topraktan aşağılara doğru sızarak (süzülerek) inmesi.

SUYUN TEKRAR KULLANIMI [Water reuse ] Atık suyun arıtımdan sonra alıcı ortama deşarj edilmeyip özellikle sulama amacıyla kullanılması.

SUYUN TEMİZLENMESİ [Water purification ] İçme suyu üretmek için gerekli yöntemlerin bir parçası olarak filtrasyon, kimyasal işlemler, damıtma yâda dondurma işlemleri yoluyla suyun işleme tabi tutulması.

SÜLFÜR (KÜKÜRT) [Sulfur] Çok çeşitli ticari ve tıbbi kullanım alanlarına sahip, metalik olmayan eleman.

SÜLFÜR (KÜKÜRT) DÖNGÜSÜ [Sulfur cycle] Kükürt içeren bileşiklerin biyosfer, hidrosfer, atmosfer ve litosferdeki çevrimi.

SÜLFÜR (KÜKÜRT) DİOKSİT [Sulfur dioxide] Sülfürün havada yanmasıyla oluşan renksiz, tahriş edici keskin kokulu gaz; çoğu yakıtta bulunan sülfürün yanmasından oluşan belli başlı hava kirleticilerinden biri.

SÜLFÜR (KÜKÜRT) TRİOKSİT [Sulfur moxide] Kükürt dioksitın atmosferde katalitik yâda fotokimyasal süreçlerle yükseltgendiği üç oksijen ve bir kükürt atomundan oluşan bileşik. Havadaki nem ile sülfürik aside dönüşür ve asit yağmuruna neden olur.

SÜLFÜRİK ASİT [Sulfuric acid] Saf haldeyken renksiz durumdaki koyu yağlı sıvı. En yaygın kullanılan, son derece zehirli ve aşındırıcı bir endüstriyel kimyasal maddedir.

SÜPRÜNTÜ [ Litter ] Sokaklara, karayollarına ve boş arsalara gelişigüzel atılıp saçılmış katı atık.

SÜRAT TRENİ [Bullet train ]Son derece süratli tren.

SÜRDÜRÜLEBİLİR GELİŞME [Sustainable development] Şimdiki kuşakların ihtiyaçlarının gelecek kuşakların ihtiyaçlarını tehlikeye atmadan karşılanmasına olanak veren ekonomik büyüme politikaları.

SÜZME [Filtration] Sıvı atık arıtımında kullanılan, bakterileri ve diğer organizmaları azaltırken çökelmemiş atık maddeyi ve koloidIeri ayıran ve atığı taneli maddelerden oluşan bir katmandan geçirerek süzme sağlayan işlem. Lağım suyu arıtım filtreleri genellikle kumlu filtrelerdir, basınçlı süzme ise çamurun suyunun ayrılmasında kullanılır.

SÜZÜLME [Infiltration] Yüzeyden akan suyu toprağın soğurması; toprağın suyu akarsulara ve yüzey akıntılarına aşamalı olarak bırakan bir depo gibi işlev görmesine olanak sağlayan süzülme (sızma) süreci.

SYNDET [ Synthetic detergent ]Sentetik deterjan.

Ş

ŞERİT GELİŞME [ Strip development = Ribbon develop­ment ] Bir ana Caddenin uzunluğu boyunca oluşan, yoğun, büyük kısmı ticari amaçlı yapılanma.

T

TABAN ALANI KATSAYISI [Floor area ratio] Bir bina arsasının toplam büyüklüğü ile o arsa üzerine inşa edilecek binanın izin verilen azami taban alam arasındaki oran.

TAHRİŞ EDİCİ [Irritant] Gözlerde rahatsızlığa yâda ciltte kaşıntıya yol açan, havayla taşınan kirletici.

TAKSONOMİ [Taxonomy]Organizmaları sınıflandırma bilimi.

TARIMSAL KiRLİLİK [Agricultural pollution] Tarımsal faa­liyet sonucu oluşan sıvı ve katı atıklar.

TARIMSAL (EKO)SİSTEM [Agro(eco)system] Tarımsal faaliyetlerle çevreleri arasındaki ilişki.

TARIMSAL ORMANCILIK [Agroforestry] Tarım ürünleri yada hayvanlarla aynı toprakta ağaç veya benzeri bitkiler yetiştirmeye yönelik, tarım ve ormancılık yöntemlerini birleştiren toprak yönetimi teknikleri.

TARİHİ KORUMA [Historic preservation] Gelecek kuşaklara yönelik olarak tarihsel varlıkların saptanması, değerlendirilmesi, korunması, bakımı, restorasyonu ve yeniden kurulması.

TASFİYE [Disposal] Bir maddenin tasfiyesi yâda işleme uğratılması süreci. Atık tasfiyesi, atık suyunun işleme tabi tutulması ve katı atıkların işlenmesini ifade eder.

TAŞIMA KAPASİTESİ [Carrying capacity] Bir sistemin çevre niteliği bozulmadan nüfusta meydana gelen artışı kaldırma konusundaki azami yeteneği.

TAŞYICI [Vector] Hastalık, parazit yada enfeksiyon taşıyan organizma.

TAŞKIN [Flood] Toprağın geçici olarak bir akarsu yâda çok miktarda yağmur veya diğer nedenlerle oluşan büyük su kütlelerinin baskınına uğraması.

TAŞKIN ALANI [Flood plain] Bir taşkın kaynağının bitişiğinde olup vadi tabanını oluşturan ve genellikle taşkına uğrayan arazi.

TAŞKIN ALANI YÖNETİMİ [Flood plain management] Taşkın alanlarının kullanılabilmesi ve taşkınlardan en az zarar görmesi için düzenlenmiş planlama ve uygulama. Bu alanlardaki imarın tipini, yoğunluğunu ve yapısal şeklini belirleyen yönetmelikler, taşkın alanı yönetiminin esasını oluşturur.

TAŞKIN DENETİMİ [Flood control] Taşkınların yol açtığı zararı denetlemek yâda asgariye indirmek için kullanılan set, kanal, bent ve baraj gibi teknikler.

TATLI SU KAYNAKLARI [Freshwater bodies] göller, pınarlar, çaylar, ırmaklar, dereler, vb. Göletler,

TEHDİT ALTINDAKİ TÜRLER [Endangered species ] Bütünüyle yada önemli bir bölümü itibariyle tükenme tehlikesi altındaki fauna ve flora.

TEHDİT ALTINDAKİ TÜRLER [Threatened species] Nadir bulunan ve yakın gelecekte varlıklarını sürdürmeleri çeşitli nedenlerle zorlanabilecek olan türler.

TEHLİKELİ ATIKLAR [Hazardous wastes ] Gereğince yönetilmediği takdirde insan sağlığı ve çevre için tehlike oluşturan, hastalığa yâda ölüme yol açabilen maddeler içeren atıklar. Özellikle hidrokarbonlar gibi tutuşabilir atıklar, asitler ve alkaliler gibi aşındırıcı atıklar, kendiliğinden tepkimeye yatkın reaktif atıklar, tarım ilaçları, arsenik bileşikleri, radyoaktif bileşikler, kadmiyum bileşikleri vb.

TEK KULLANMALIK [Disposable] Bir kez kullandıktan sonra atmaya yönelik.

TEK YÖNLÜ PAKETLEME [One way packaging] Geri kazanılamayan paketleme; bir kez kullanıp atılan paketleme.

TEL [Tetraethyllead]Tetraetil kurşun.

TEMEL PROFİL [Baseline profile] Yapay bozulmalardan önce bir bölgede bulunan çevre koşullarının ve organizmaların araştırılması.

TEMİZ TEKNOLOJiLER [Clean technologies ] Kirletici etkileri olmayan teknolojiler.

TEMİZLEME [Purification] Organik, ayrışabilen materyalin sabit, kararlı materyale dönüştürülmesi işlemi; lağım suyu işleme sürecinin bir bölümü; suya uygulandığında, bu işlem, klorlama ya da havalandırma gibi işlemlerle zararlı bakterilerin yok edilmesi anlamına gelir; hava açısından ise atmosferin parçacıklardan temizlenmesi demektir.

TERASLAMA [Terracing] Suyun yüzeysel akışını denetlemek ve toprak erozyonunu asgariye indirmek amacıyla bir yamacın konturu üzerine kurulan topraktan set.

TERMİK SANTRAL [Fossil fuel plant] Fosil yakıt kullanan elektrik santralı.

TERMOSFER [Thermosphere] Menopozun üzerinde bulunan ve yükseldikçe ısının arttığı atmosfer katmanı.

TERS OZMOZ [Reverse osmosis] Yüksek yoğunluktaki çözeltilerde çözücünün basınç altında filtrelerden geçerek daha düşük yoğunluktaki çözeltiye doğru hareketi; arzu edilmeyen çözünmüş katıların ve kolloidIerin giderilmesi için suyun işleme tabi tutulmasında kullanılır.

TESVİYE [Grading] İşlevsel toprak yüzeyi ve altı drenaj modelleri kurmak ve toprak erozyonunu asgariye indirmek, görünüşü iyileştirmek, sulamayı kolaylaştırmak yâda fazla toprağı en yararlı biçimde dağıtmak için bir yerin profilinin yeniden oluşturulması.

TETRAETiL KURŞUN [TEL = Tetraethyl lead] Çok zehirli organik kimyasal madde. Belirli miktarda petrol yakıtına katıldığında tortullaşmayı önler, yakıtın oktan sayısını arttırarak motordan daha iyi verim alınmasını sağlar. Eksoz borusundan atılan inorganik haldeki kurşun insan sağlığı açısından tehlike yarattığından yakıtlara kurşun bileşikleri ilavesine karşı çeşitli yasal önlemler uygulamasına başlanmıştır.

TETRAMETİL KURŞUN [TML = tetramethyl lead ] Benzinde vuruntu önleyici etki maddesi olarak kullanılan tetraetil kurşuna benzeyen, ama ondan daha aktif olan bir kimyasal madde.

THP [Toxicity, hazard, persistenee ] Zehirlilik, tehlike, dayanıklılık.

TIRMANMA [ Entrainment ] Gaz veya sıvılarda çökelti halde veya askıda bulunan partikül maddelerin dikey taşıma güçleri aracılığı ile aşağıdan yukarı doğru hareketi.

TİCARİ ATIKLAR [Trade effluents ] İşyeri atıkları.

TLV [Threshold limit value]Eşik sınırı değeri.

TMF [Tropical moist forest ]Tropikal nem ormanı.

TML [Tetramethyl lead]Tetrametil kurşun.

TNEL [Total noise exposure level] Toplam gürültüye maruz kalma düzeyi.

TNR [Total noise rating]Toplam gürültü değerlendirmesi.

TOKSİKOLOJİ [Toxieology] Zehirleri ve etkilerini, etkime mekanizmalarını ve arıtılma yöntemlerini inceleyen bilim dalı.

TOLERANS [Tolerance] Bir organizmanın çevresindeki değişimlerin üstesinden gelme yeteneği; insan yâda hayvan besinine uygulanan bir kimyasal maddenin emniyet düzeyi.

TOPAK, YUMAK [Floc] Biyolojik yâda kimyasal etkimeyle lağım suyunda oluşan katı maddeler kümesi.

TOPAKLANMA, YUMAKLAŞTlRMA [Flocculation] Atık su arıtımı sırasında fizikokimyasal olarak topakların oluşmasıyla çökelmemiş atık maddelerin ortamdan ayrılması.

TOPLAMA KANALI [Interceptor sewer] Akıntıyı ana kanallardan toplayıp lağım suyu arıtma tesisine taşıyan büyük kanal hattı.

TOPLAMA ŞEBEKESİ[Colleetion network] Kanalizasyon sisteminin bütünü için kullanılan terim.

TOPLULUK [Community] Belli bir coğrafi alana yerleşmiş ve etkileşim içinde bulunan türlerden oluşan grup.

TOPOGRAFYA [Topography]Yer yüzeyinin fiziksel biçimi.

TOPRAK ÇÖKMESİ [Land subsidence] Yer yüzeyinin çeşitli nedenlerle, özellikle kömür, tuz, altın, su yâda petrol gibi maddelerin çıkarılması işlemleri sonucunda aşağı doğru göçmesi.

TOPRAK EROZYONU [Soil erosion] Toprak parçacıklarının havanın etkisiyle değişip ufalanması ve sonra da rüzgâr ve su tarafından taşınması doğal süreci.

TOPRAK ISLAHI [Land reclamation] Barajlar, kanallar ve pompalama sistemleri inşa ederek toprağın tarım ve geliştirme amacıyla kullanılabilecek biçimde değiştirilmesi.

TOPRAK KAYMASI [Mass wasting] Yerçekimi etkisiyle, kaya yâda toprağın yavaş, yavaş yada yüksek bir hızla aşağı doğru hareketi.

TOPRAK KORUNMASI [ Soil conservation ] Erozyondan ötürü toprağın bozulmasını, toprağın denge kaybını yada bitkilerin aldığı besin maddelerinin kaybını asgariye indirmek amacıyla uygulanan toprak kullanımı yönetimi.

TOPRAK KULLANIM HARİTASI [Land use map] Bir coğrafi bölgedeki toprak kullanım durumunu, siyasi sınırları, ulaşım ağını ve yöredeki su oluşumlarını da içerecek biçimde gösteren harita.

TOPRAK KULLANIM PLANI [Land use plan] Toprağın, kamusal ve özel imar çalışmaları da dâhil olmak üzere, nasıl kullanılacağı konusundaki resmi öneri.

TOPRAK KULLANIMI [Land use] Toprağın sanayi, konut, dinlenme yâda diğer amaçlara tahsis ediliş biçimleri.

TOPRAK KULLANIMI ARAŞTIRMASI [Land use survey] Belli bir alanda toprağın kullanım biçimlerinin envanterinin çıkarılması çalışması. Bu çalışma, genellikle açıklamalı harita olarak ve istatistik verilerle özetlenir.

TOPRAK ÖRTÜSÜ [Ground cover] Rüzgâr ve suyun yol açtığı toprak erozyonunu azaltmak amacıyla yetiştirilen bitkiler.

TOPRAK YÖNETİMİ [Land management] Mevcut nüfusun ve gelecek kuşakların ihtiyaçları ve doğal çevrenin korunması bakımından azami uzun vadeli yararı sağlamak amacıyla toprağın geliştirilmesini ve korunmasını amaçlayan yönetim.

TOPRAK BİLİM (PEDOLOJİ) [ Pedology ] Toprakla ilgili bilim.

TOPRAKSAL [Terrestrial]Toprakla ilgili, karayla ilgili.

TORTUNUN ÇÖKELMESİ [Deposition of sediment] Akan suyun enerjisinin çökelmemiş tortunun yükünü kaldıramaması durumunda, materyalin, su sütunundan akıntı yatağına çökelmesi.

TOVALOP [Tanker Owners’Voluntary Agreement concerning Liability for Oil Pollution ] Tanker sahiplerinin petrol kirliliğine ilişkin sorumlulukları konusundaki gönüllü sözleşme.

TOZ [ Dust] Duman yâda sisi oluşturan zerrelerden daha büyük, havada asılı durabilen katı parçacıklar.

TRAFİK KIRLİLİĞİ [Traffic pollution] Trafiğin yoğun­laşmasıyla artan ve araçlardan kaynaklanan atmosfer ve gürültü kirliliğinin oluşturduğu kirlilik bütünü.

TROPOPOZ [Tropopause]Troposferin üst sınırı.

TROPOSFER [Troposphere] Yer yüzeyinden 0-16 kilometrelik bir yüksekliğe yayılan, hava olaylarının meydana geldiği atmosferinin iç katmanı.

TSC [Two stage combustion ]İki aşamalı yanma.

TSD [Treatment, storage and disposal] İşleme, depolama ve tasfiye.

TURBA [Peat] Turbalıklarda ve bataklıklarda bulunan, kısmen ayrışmış materyalden oluşan yakıt.

TURBALIK [Fen]Düz bataklık arazi.

TUTMA HAVZASI [Retention basin] Herhangi bir olağan dışı nedenle fazla yüzeysel akışı alan ve uzun süreli depolama amacıyla tutan havuz yâda rezervuar (depo).

TUTMA HÜCRESİ [Catch basin] SelIerin taşıdığı süprüntü ve molozları engelleyerek kanalizasyonun tıkanmasını önleyen, sokağın altındaki drenaj hücresi (odası).

TUTUCU [Arrester] Baca emisyonlarından kaynaklanan par­çacıkları toplayan mekanik toplayıcı.

TUTUŞABİLİR [ Inflammable ]Kolayca alevalan.

TUTUŞMA DERECESİ [Incendivity] Alevalabilir maddelerdeki alt yanma sınırı.

TUTUŞTURMA [Flaring] Atmosferdeki fazla yâda gereksiz gazın yakılması işlemi.

TUZLU SU KARIŞMASI [Salt water intrusion ] Yeraltı suyuna tuzlu su bulaşması; bu olay genellikle kıyı alanlarında gerçekleşir. Haliçlerde gel git olayları ile alt akıntıyla haliç içlerine tuzlu su taşınımı.

TUZLULUK [ Salinity ]Sudaki             tuz       miktarı;        doğal kaynaklardan oluşabileceği gibi atık su sızıntısından da oluşur. Suyun aşırı ölçüde yeniden kullanılması tuzluluğu ağırlaştırır.

TUZUNU GİDERME [Desalination] İnsanların yâda hayvanların tüketmesine elverişli hale getirmek için suyun tuzunu giderme işlemi.

TÜKENME [Depletion] Doğal       kaynakların       azalması, tükenmesi, kuruması, özellikle tüketim amacıyla kullanım, buharlaşma yâda sızıntı dolayısıyla su kaybı.

TÜKETİCİ [Consumer ]Üretici                organizmaları        veya kendilerinden daha zayıf tüketicileri yiyerek enerji sağlayan canlılar. Tüketiciler birıncil, ikİncil ve üçüncü) gibi sınıflara ayrılırlar. Birıncil tüketiciler üreticileri yiyerek yaşarlar. İkincil tüketiciler birıncil tüketicileri yerler vb. Örneğin ot yiyen bir geyik birincil tüketicidir. Geyiği yiyen aslan ise ikincil tüketici olmaktadır. (Bk. Üretici)

TÜR [Species] Bir bitki yâda hayvan grubu. Grubun üyeleri arasında yakın bir benzerlik, ortak bir köken ve sürekli bir üreme sistemi vardır. Tür, yaygın olarak kullanılan en küçük biyolojik sınıflandırma birimidir.

U

UCS [Uncontrolled site] Denetimsiz çöp dökme sahası.

UÇUCU[Volatile]Nispeten düşük ısılarda buharlaşabilen.

UÇUCU ALERJİ YAPICILAR [Aerdallergens] Alerjik hasta­lıklara yol açan bitki tozu ve polen gibi havadan gelen alerji yapıcılar.

UÇUCU KÜL [Fly ash] Baca gazının taşıdığı düşük yoğunlukta, yanıcı olmayan parçacıklar.

UF [Uncertainty factor ]Belirsizlik faktörü.

UF ALAMA [Shredding] Katı atığın daha hızlı ayrışması için küçük parçalara bölünerek küçültülmesi.

UNEP [UNEP = United Nations Environment Programme] Birleşmiş Milletler çevre Programı.

URANYUM [Uranium] Nükleer enerji üretimi için gerekli radyoaktif metalik eleman.

UYGULAMA PLANI [Implementation plan ] Belli bir sürede çevre kalite standartlarının karşılanması için yapılması gerekli işlerin anahatları.

UYUM [Adaptation] Canlı organizmaların çevre koşullarının üstesinden gelme yeteneği.

UYUMLU BAKTERILER [Facultative bacteria ] Hem aerobik hem de anaerobik koşullarda yaşayabilen mikroorganizmalar.

UZAKTAN ALGILAMA [Remote sensing] Elektromanyetik enerjinin bulunmasıyla, sözgelimi havadan fotograf çekme gibi, fiziksel özelliklerle ilgili uzak mesafelerden bilgi toplama yöntemi.

Ü

ÜÇÜNCÜL ARITMA [Tertiary treatment] İkincil işlemden sonra gelen atık suyu arıtma işlemi. Bu aşamada, belli amaçlarla kullanmaya elverişli su elde etmek üzere organik kirleticiler, çözünmüş inorganik tuzlar, fosfor ve azot giderilir.

ÜRETİCİLER [Producers] Fotosentez ile büyüyen canlılar, bitkiler.

ÜRETİM REAKTÖRÜ [Breeder] Parçalanmayan atomları, aynı yâda farkh elemanh parçalanabilir atomlara dönüştüren ve tükettiğinden fazla yakıt üreten reaktor.

ÜST KATMAN [Lift] Sıhhi bir katı atık gömme işleminde, atığın sıkıştırılmış katmanı ile nihai örtünün oluşturduğu bölüm.

ÜSTÜNE DOLDURMA SİSTEMİ [Load on top system] Yakıt taşıyan gemilerde denizi kirletmekten kaçınmak amacıyla yeni yüklemeyi denize dökülmeyip tanklarda bırakılmış kalıntı ve yıkama suyu karışımının üzerine yapma yöntemi. Daha sonra uygun tesislerin bulunduğu limanlarda petrol ve su, birbirinden ayrılmak için gerekli işlemlere tabii tutulurlar.

V

VAHŞİ YAŞAM YÖNETİMİ [Wildlife management]Türlerin doğal ekosistemlerinde bakımı ve geliştirilmesi; çevre dengesinin ve tür çeşitliliğinin korunması.

VENTURİ GAZ YlKAYICISI [Venturi scrubber] Gazlardan tozu gidermeye yarayan sulu yıkayıcı tipi.

VERİ [Data] Analizlerde yâda yorumlarda kullanılan, sonuç çıkarmaya yarayan bilgi yâda olgular.

VİNİL KLORİD [Vinyl chloride] Kanser yapabilen, PVC gibi’ plastik madde üretiminde kullanılan kimyasal bileşik.

VOC [Volatile organic compounds] Uçucu organik bileşikler.

VOLKANİK KAYA [Igneous rock] Bazalt, granit ve özellikle lav gibi, ergimiş ve kısmen ergimiş durumda katılaşarak oluşan kaya.

VP [Vapor pressure]Buhar basıncı.

VS [Volatile solids] Uçucu katılar.

VSS [Volatile suspended solids]i Uçucu çökelmemiş katı madde.

VTOL [Vertical takeoff and landing] Düşey kalkış ve iniş.

VURUNTU ÖNLEYİCİ [Anti-knock]Motorun daha düzgün çalışması için yakıta eklenen ve genellikle kurşun içeren bileşikler.

W

WCED [World Commission on Environment and Development] Dünya çevre ve gelişme komisyonu.

WCIP [World Climate Impact Studies Programme] Dünya İkliminin Etkisini İnceleme Programı.

WES [Waste-to-energy system] Atıktan enerjiye sistemi.

WWF [World Wildlife Fund] Dünya Vahşi Yaşam Fonu.

www [World Weather Watch] Dünya Hava İzleme.

Y

YAGMUR ORMANI [Rain forest] Yıllık yağışın yüksek olduğu sık ağaçlık; bazı yörelerde yokedilme tehdidi altında bulunan, birçok eşsiz ağaç türünü içeren global bir bitki örtüsü tipi.

YAKIT KATKILARI [Fuel additives ] Daha iyi sonuç almak için yakıta katılan maddeler.

YAKLAŞIK ÖLDÜRÜCÜ DOZ [ALD = approximate lethal dose ]Çeşitli kirleticilere göre değişen, canlı organizmamn ölümüne sebebiyet veren yaklaşık en düşük doz.

YAN GEÇİT [Bypass] Trafık, su yâda kanalizasyon akışındaki yoğunluğu hafıfletmek için inşa edilen yan yol veya kanaL.

YAN YOL [Feeder road ]Ana yola bağlanan yol.

YANAL [Lateral] Atık suyu konut ve işyerleri bağlantı borularından alıp ana lağım hattına ileten daha küçük çaplı pis su boru ağı.

YAPAY SU OLUŞUMLARI [Artificial water bodies] Sulama, rekreasyon, drenaj, genel ve tarımsal su teminine yönelik olarak insanların oluşturduğu su kaynakları.

YAPRAK DÖKÜCÜLER [Defoliants] Bitkilerin ve ağaçların vaktinden önce yapraklarını dökmelerine yol açan kimyasal maddeler.

YARARLI KULLANIM [Benefical use] Kamu yararına, insanların esenliğine, güvenliğine ve çevre sağlığına ve ayrıca bitki ve hayvan yaşamına katkıda bulunan çevre kullanımı.

YARDIMCI DOĞAL GAZ [SNG = Subtitute natural gas ] Herhangi bir kaynaktan elde edilen, doğal gazın özelliklerini taşıyan gaz.

YARILANMA MÜDDETİ [Half-life] Bir radyoaktif izotopun atomlarının yarısının parçalanması için gerekli olan süre; kirletici etki süresi açısından tarun ilaçları ve diğer kirleticiler için de bu’ terim uygulanır.

YAŞ YAPISI [Age structure] Nüfusun yaş gruplarına göre sınıflandırılması.

YAŞAM DÖNGÜSÜ [Life cycle] Bir canIının yumurta döllenmesinden ölüme kadar geçirdiği değişik aşamalar.

YAŞAM KUŞAKLARI [Life zones ] Genellikle bir örnek iklim ve toprak özelliklerine sahip alanlar ve bunun bir sonucu olarak da, tür, bileşim ve çevreye uyum bakımından son derece birörneklik gösteren biyota.

YAŞAM MEKÂNI [Biotope] Belirli bir bitki ve hayvan topluluğu için elverişli nitelikteki nispeten birörnek çevre koşullarının oluşturulduğu sınırlı bir bölge.

YAŞAM     ORTAMI [ Habitat ]Bir  organİzınanın yada organizma grubunun yerleştiği, fiziksel çevrenin görece birörnekliği ve ilgili bütün biyolojik türlerin sıkı etkileşimi ile belirlenen doğal çevre. Yaşama ortamı çöl, tropik orman, çayırlık alan, kutup tundrası yâda buz denizi olabilir.

YAŞAYARİLİR [Viable]Canlı, üreyen sistemler.

YAYILIM ALANI [Range] Biyolojik biçimlerin coğrafin dağılımı.

YEDEK (ENERJİ) ÜRETİM KAPASİTESİ [Reserve generating capacity ] Beklenmedik enerji taleplerini karşılamaya yönelik fazladan enerjiüretme kapasitesi.

YENİDEN İŞLEME [Recycling ] Özellikle kagıt, cam va plastik gibi yararlı ürünlerin üretilmesi için, atık materyalin yeniden kullanılır hale getirilmesi işlemi.

YENİLENEBİLİR (DOĞAL) KAYNAK [ Renewable resource] Kendini doğal biçimde yenileyen yâda insan müdahalesiyle yenilenebilen, ağaç, hava yâda su gibi doğal kaynaklar.

YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARI [Renewable energy sources] Güneş enerjisi, rüzgâr enerjisi, jeotermal enerji, su enerjisi, biokide enerjisi, gelgit enerjisi ve üretici nükleer enerji reaktörleri gibi kendiliğinden yenilenebilir, kullanmakla eksilmeyen enerji kaynakları.

YENİLENEMEZ KAYNAK [Nonrenewable resource] Sınırlı olarak bulunan mineral gibi doğal, kuralolarak cansız kaynak.

YERALTI SU DÜZEYİ [Water table] Taban yatağında biriken yeraltı suyunun düzeyi.

YERALTI SUYU [Groundwater] Yerüstü (yüzey) su kay­naklarından sızıntı yâda yağmur yoluyla yenilenen, yer yüzeyinin altında yutaklanan su oluşumları.

YERALTI SUYU KiRLİLİĞİ [Groundwater pollution)Yeraltı sularının kirliliğinin başlıca kaynakları lağım suyu tesisatı, lağım çukurları vb. ile kıyı bölgelerinde tuzlu su sızıntılarıdır.

YERALTI SUYU ZENGİNLEŞMESİ [Groundwater recharge] Yağış suyu veya yüzey sularının sızma yoluyla yeraltı sularını çoğaltması.

YERÜSTÜ SUYU (YÜZEY SUYU) [ Surface water] Okyanuslar da dâhil, yeryüzündeki bütün suları tanımlamakta kul1anılan geniş kapsamlı terim. Dar anlamıyla ise akarsu yataklarında bulunan suyu ifade eder.

YERYÜZÜNÜN İZLENMESİ [Earthwatch] Önemli çevresel yönelimlerin saptanması, insan faaliyetinin çevre üzerindeki etkilerinin incelenmesi, çevreye yönelik potansiyel teWikelerin erken uyarılarının belirlenmesi ve doğal kaynakların izlenmesi için geliştirilen geniş kapsamlı çevre değerlendirme programı.

YEŞİL [Green] Yeniden işlenip kullanılan kâğıt ürünler ve biyolojik bozulmaya uğrayabilir plastik torbalar gibi” çevre dostu” ürünleri ifade eden suat (sözcük); çevre sorunlarına ilgi gösterilmesini savunan siyasal partiler için de kullanılır.

YEŞiL DEVRİM [Green revolution] Yoğun gübre ve geliştirilmiş sulama sistemi kullanımı ve özellikle buğday ve pirinç gibi ürün tohumlarının yeni çeşitlerinin benimsenmesi yoluyla daha başarılı tarımsal verim elde edilmesini ifade eder.

YEŞiL KUŞAK [Green beit] Bir yerleşim alanı çevresinde yer alan, yapılaşma olmayan toprak kuşağı.

YETERSİZ BESLENME (Malnutrition ] Organizmanın var­lığını sürdürmesi ve büyümesi için gerekli asli metabolizma ögelerinden birinde yâda birkaçında, genellikle beslenme eksikliğinden kaynaklanan yetersizlik durumu.

YIKAYARAK TASFİYE [Elutriation ] Yüzdürme (yıkama) işlemi sırasında değişik çökelme hızlarından yararlanarak ayırma işlemi.

YIKAYICI [Scrubber ] Bir su püskürtücüsünden oluşan hava kirliliği aygıtı. Püskürtülen su arzu edilmeyen parçacıklarla çarpışır, onları tutar ve emisyondan ayırır; emisyon daha sonra kirden arınmış olarak bacaya gider.

YIKAYICI [Washer ] Toplama ortamı olarak sıvı ile işleyen gaz arıtıcısı, damlacık ayırıcısı, sulu toz toplayıcısı için kullanılan genel terİm.

YIKINTI [ Debris ] Herhangi bir yapının tahribi sonucunda ortaya çıkan kayaların, kerestenin, molozun, tuğlaların, taşların vb. oluşturduğu birikintİ.

YILLIK BOŞALTMA SINIRI [ARL = annual release limit] Kirlilik kaynağından bir yılda salınabilecek maksimum atık miktarı.

YIRTICI [Predator] Avlanarak yaşayan yaratık ve organizma. “Yırtıcı zinciri”nde, birbirini izleyen her bir besin ilişkisi kademesinde yer alan tüketici, tüketilenden genellikle daha büyük ve güçlüdür. Bu bağlamda nihai yırtıcı, insan olmaktadır.

YİNELENEN DOZ ZEHiRLiLiĞi [Repeated dose toxicity] Belli bir tehlikeye birkaç kez maruz kalmanın zehirli etkisi.

YOGUNLUK [Density] Bir yerin nüfusunun, yerleşim birimlerinin yâda taban alanının, toprak alanı birimiyle olan ve oran olarak ifade edilen ilişkisi.

YOGUNLUĞA BAĞLI ETKEN [Density-dependent factor] Tam anlamıyla etkili olabilmesi nüfus yoğunluğuna bağlı çevre etkeni.

YOGUNLUĞA BAĞLI OLMAYAN ETKEN [Density-independent factor ] Nüfus yoğunluğuna bağlı olınadan etkisini gösteren çevre etkenİ.

YONTMA (ÇENTME) [Spalling] Yongalar yâda parçalar haline getirme.

YOSUN ÖLDÜRÜCÜ [Agicide] Yosunlara etkili zehirli kimyasal bir madde.

YOSUN PATLAMASI [Algal bloom] Su kaynaklarının çeşitli atıklar ve akıntılar yoluyla besleyiciler, özellikle nitratJar ve fosfatlar yönünden zenginleşme si sonucu içJerindeki su yosunlarının hızla serpilip gelişmesi.

YOSUNLAR [Algae] Tamamen yâda kısmen su altında yaşayan veya nemli yüzeylerde büyüyen, bazı kimyasal ekrnanların buJunduğu koşuHarda hızJa çoğalan, klorofil ve diğer fotosentez pigmentleri içeren bitkiJer.

YÜKSEK ENERJİLİ YlKAYICI [High energy scrubber] Kirli gazı atomize suyla temizleyen hektör.

YÜZDÜRME [Flotation] Maddelerin        sıvı        atıklardan yüzdürülerek ayrılmasına yarayan fizikokimyasal arıtma yöntemİ.

YÜZER SETLER [Floating booms] Küçük bir alanda toplanmış yoğun bir kitleyle uğraşmak yayılmış bir kitleyle uğraşmaktan çok daha kolayolduğu için, suya yayılmış petrolü belirli bir alanda tutmak amacıyla kuHanılan, çeşitli maddelerden üretilebiten yüzer engeHer.

YÜZEY AKTİF MADDE [Surfactant] Deterjanlarda kul­lanılan ve atık sularda bulunduğunda alıcı ortam sularında köpürmeye yol açan yüzeyaktif bir kimyasal madde. Etkin su kirliliği nedenlerinden biridir.

YÜZEYSEL AKIŞ [Runoff] Yeryüzünde akarak yada toprak yüzeyinden sızarak yüzeydeki su oluşumlarıyla yeniden birleşen su ve yağmur suyu.

YÜZEYSEL AKIŞ EROZYONU [Runoff erosion] Yüzeysel akışın yol açtığı erozyon; erozyona uğrayan toprakta bitki örtüsünün yerinden sökülmesiyle sonuçlanır.

Z

ZAR SÜZGEÇLER [Membranes] Suyun antılmasında, tuzu­nun giderilmesinde ve ayrıca sınaî süreçlerde kullanılan, zardan yapılma filtreler.

ZARARLI [Noxious] Fiziksel yönden zararlı olumsuz etkilere sahip.

ZEHİRLİ MADDELER [Toxic substances ] Değişik biçimlerde maruz kalma sonucu zarara yol açabilen kimyasal maddeler.

ZENGİNLEŞTİRME [Recharge ] (Bk. Yeraltı suyu zengin­leşmesi).

ZİFT [Bitumen] Yüzeyleri havanın etkilerine karşı dayanıklıkılmak yâda yol yüzeylerini kaplamakta kullanılan petrol kalıntısı.

ZİMMERMAN İŞLEMİ [ZIMPRO = Zimmerman process] Basınç altında, kapalı bir kapta BOİ-Biyolojik Oksijen İhtiyacı’nı azaltmak içİn, lağım çamurunun işlenmesinde kullanılan bir sulu oksitlerne işlemi.

ZİMPRO [ Zimmerman process] Zimmerman işlemi.

ZOOPLANKTON [Zooplankton ] Hayvansal plankton.

Kaynak: cevremuhendisligi.org sayfasından alınmıştır.