Noel Yüzyıllar İçinde Nasıl Dönüştü?

25 Aralık’ta İsa’nın doğumu kutlanıyor. Peki neden bu tarih ve Noel ağaçlarından Noel Baba’ya kadar ikonik sembollerinin ardında ne var?

Günümüzün neşeli, kırmızı giysili ve genellikle alışveriş merkezlerinde görmeye alıştığımız Noel Baba’sı, aslında gerçek bir kişiden ilham alıyor: MS 3. yüzyılda, günümüz Antalya Demre’sinde yaşamış olan Hıristiyan rahip Myra’lı Aziz Nikolaos. (C: Fine Art Images/Heritage Images/Getty Images)

Noel, geleneklerle ve şenliklerle dolup taşan bir Hıristiyan bayramı olarak İsa’nın Beytüllahim’deki doğumunu anmak amacıyla dünyanın büyük bir bölümünde 25 Aralık’ta kutlanıyor.

Modern çağda giderek daha seküler bir kimliğe bürünen, şenlikli ve aile odaklı eğlenceleriyle öne çıkan bu bayram, aslında çok sayıda farklı kültürün geleneklerini de içinde barındırıyor. İşte Noel’in nasıl ortaya çıktığı ve sevilen geleneklerinden bazılarının ardındaki hikayeler.

İsa ne zaman doğdu?

İncil’de İsa’nın doğum tarihi olan Doğuş‘tan söz edilmez. Ancak mütevazı koşullardaki doğumuna ilişkin anlatımlar yer alır.

İncillere göre İsa’nın annesi Meryem, Tanrı tarafından seçilmiş bir bakiredir ve Tanrı’nın tek oğlunu dünyaya getirecektir. Meryem’in hamile olduğunu öğrenen nişanlısı Yusuf, nişanı bozmaya karar verse de, bir melek rüyasına girerek onu bu niyetinden vazgeçirir ve korkmamasını söyler. Yeni evli çift, daha sonra zorunlu bir nüfus sayımı için Beytüllahim’e zorlu bir yolculuk yapar.

Beytüllahim’e gelen ziyaretçi akını yüzünden kalacak yer bulamayan çift, merhametli bir hancının ahırında konaklar. Meryem, Tanrı’nın oğlunu işte bu ahırda dünyaya getirir. Bir yemliğe yatırılan bebek İsa’nın doğumuna meleklerin ilahileri ve gökyüzündeki parlak bir yıldız eşlik eder.

Rönesansın devlerinden Botticelli imzalı, 1500 yılına ait “Mistik Doğuş” tablosu. (C: Wikimedia Commons)

Tarihçiler 25 Aralık tarihinin nasıl Noel ile özdeşleştirildiği konusunda tam bir uzlaşıya varmış değil. Ancak MS 336’dan itibaren Roma’daki Hıristiyan kilisesi Noel’i bu tarihte kutlamaya başlamıştı ve bu tarih, aynı zamanda kış gündönümünde gerçekleştirilen Roma festivali Saturnalia ile de örtüşüyordu.

Dünyanın çeşitli yerlerindeki kış festivalleri antik dönemlerden beri varlığını sürdürüyordu ve zamanla bu festivallerin birçok geleneği Noel’le bağdaştırıldı. Örneğin, Germen gündönümü festivali Yule’da ziyafetler ve kutlamalar varken, Kelt Druidleri, mum yaktıkları ve evlerini çobanpüskülü ve ökseotu ile süsledikleri iki günlük bir gündönümü festivali düzenliyorlardı.

Ortaçağ Noel ziyafetleri

Zaman içinde Noel’in popülaritesi arttı ve yeni gelenekler doğdu. Ortaçağ İngiltere’sinde Noel, 12 günlük bir festival olarak çeşitli oyunları, büyük şölenleri ve İsa’nın doğumunu sahneleyen gösterileri kapsıyordu. Müzik, hediyeleşme ve süslemeler de norm haline gelmişti.

En görkemli ziyafetler, 13. yüzyıldaki bir Noel şöleninde konuklarına 600 öküz ikram eden Kral III. Henry gibi hükümdarlar tarafından düzenlenirdi. Üniversiteler, tatil sezonunda akranlarını “yönetecek” bir “Noel Kralı” veya “Fasulye Kralı” seçerdi ve en sade kutlamalarda bile ilahiler ve şarkılar eksik olmazdı.

Ancak herkes bu kutlamalardan hoşnut değildi. 1644’te İngiliz Püritenler Noel’i yasakladı; bu karar ayaklanmalara yol açtı ve İngiltere’nin ikinci iç savaşının körüklenmesine neden oldu.

Almanya’nın Noel’e etkisi

Noel, sadece İngiltere’nin tekelinde değildi. Dünyanın pek çok yerindeki kutlamalarda insanlar, kış festivallerinden gelen gelenekleri Noel’e uyarladılar—muhtemelen de en çok Almanlar.

Almanya, paganların ağaç dallarıyla süsleme geleneğinden türeyen ve bugün evrensel bir sembol haline gelen Noel ağacının doğduğu yer olarak kabul ediliyor. Almanlar, mumlar ve hediyelerle süsledikleri ve iç mekanlara yerleştirdikleri bu çam ağaçlarına Tannenbaum adını veriyordu. Bu gelenek, 19. yüzyılda Alman kökenli İngiliz kraliyet ailesinin bir Noel ağacı dikmesiyle ivme kazandı ve küresel bir eğilime dönüştü.

Advent (Geliş) çelenkleri, fındıkkıran bibloları ve Noel pazarları gibi pek çok geleneğin yaratıcısı olan Almanya’da Noel, siyasi güçlerin etkisi altında da şekillendi. 1930’larda Naziler, Noel’i Hıristiyan temelinden kopararak Üçüncü Reich’ın (Üçüncü İmparatorluk, Nasyonal Sosyalist Almanya) kutlaması olarak yeniden tanımlamaya çalıştı.

ABD Noel’e aşık oluyor

İngiltere’de olduğu gibi, Amerikan Püritenleri de 1659 yılında Massachusetts’te Noel’i yasakladı ve yasağı ancak 1681’de kaldırdı. ABD’de Noel, çok coşkuyla kutlanan bir bayram değildi; ta ki İç Savaş (1861-1865) sona erene dek. Savaş, birçok kişi için aile ve ev kavramlarının önemini güçlendirdiği bir dönem oldu. Ardından 1870’te Kongre, Noel’i ülkenin ilk resmi bayramı ilan etti.

Bu arada, 19. yüzyılın ikinci yarısında göçmenler ABD’ye akın ettikçe, kendi geleneklerini de beraberlerinde getirdiler. The Christmas Encyclopedia kitabının yazarı Noel tarihçisi William D. Crump’a göre, bu durum “farklı kültürlere ait Noel geleneklerini bir potada eriterek birbirleriyle kaynaşmasını sağladı ve Noel’in evde aileyle birlikte daha tekdüze ve yaygın olarak kutlanan bir bayram haline gelmesini sağladı”.

Göçmenlerin beraberinde getirdiği bu kültürel simgelerden biri, ABD’de özgün bir üne kavuşarak Noel’in alametifarikası haline gelen “Noel Baba” oldu.

Aziz Nikolaos nasıl Noel Baba oldu?

Modern Noel’in en popüler figürlerinden biri, göbekli ve ak sakallı bir dede olarak ren geyiklerinin çektiği kızağıyla dünyanın dört bir yanındaki “iyi çocuklara” hediye dağıtan Noel Baba. Bu karakter, Aralık ayında hediye verme geleneğiyle ilişkilendirilen üçüncü yüzyıl Yunan piskoposu Aziz Nikolaos’a dayanıyor.

Noel Baba, 18. ve 19. yüzyıllarda Alman ve Hollandalı göçmenlerle birlikte ABD’ye taşındı. Washington Irving ve Clement Clarke Moore gibi Amerikalı yazarların öyküleri, Noel Baba efsanesinin popülerleşmesini sağladı. Moore’un “Aziz Nikolaos’tan Bir Ziyaret” adlı şiiri, “Noel’den önceki geceydi” diye başlayan ünlü açılış dizeleriyle tanınıyor.

Noel Baba’nın bugünkü ikonik görünümü, Avrupa halk masallarından ilham alan karikatürist Thomas Nast tarafından geliştirildi ve kısa sürede dünya çapında benimsendi. 1890’da tüccar James Edgar, Massachusetts eyaletinin Brockton kentindeki mağazasında Noel Baba kılığına girip çocukları selamladığında unutulmaz bir gelenek başlattı. Fikir tuttu ve o zamandan beri “Noel Babalar” mağazaları (günümüzde ise alışveriş merkezlerini) sık sık ziyaret ediyor.

Solda: Thomas Nast’ın çizdiği 1863 tarihli Noel Baba figürü. Sağda: Thomas Nast – 3 Ocak 1863 tarihli Harper’s Weekly’nin kapağı, Noel Baba’nın ilk tasvirlerinden biri. (C: Wikimedia Commons)

Diğer Noel geleneklerinin kökenleri

Karanlık kış gecelerine ışık saçmak, tarih boyunca kış festivallerinin bir parçası olmuştu. Elektrikli Noel ışıkları, Almanların ağaçlara yerleştirdiği eski moda mumların modern bir uyarlaması. Ampulü icat eden Thomas Edison, ilk ışık zincirinin mucidi olarak kabul ediliyor. 1882’de iş ortağı Edward H. Johnson, renkli ışıklarla aydınlatılmış ilk Noel ağacını yarattı.

Amerikan yenilikçiliği, Noel’de hediyeleşme geleneğinde de etkili oldu. 20. yüzyılda, kardeşi Hallmark Cards’ı kuran Rollie B. Hall, mağazasında pelür kağıt kalmadığında stilize Fransız zarflarını kullandığında, kahverengi kağıdın yerini ticari hediye ambalajı aldı.

Hallmark ayrıca modern Noel kartlarının gelişiminde de rol oynadı. 19. yüzyılın sonlarındaki küçük baskılı karton kartlardan esinlenerek, kişiselleştirilmiş mesajlar için mükemmel olan, kitap benzeri bir formatta daha büyük bir kart yarattı.

Hediyeler, kartlar ve süslemeler gayet güzel ama çoğu insan için Noel, favori yiyecekleri olmadan eksik kalır. Zencefilli evler, 19. yüzyılın başlarında Grimm Kardeşler‘in, duvarları zencefilli kurabiye ve diğer tatlılardan yapılmış bir evde yaşayan bir cadı tarafından iki çocuğun kaçırıldığı Hansel ve Gretel masalını yayınlamasının ardından Noel’de popülerlik kazandı. Meyveli kekten sıcak şaraba kadar her kültürün Noel yemeği konusunda kendine has yaklaşımı var.

Gitgide daha seküler bir bayram

Noel her ne kadar dini kökenlere sahip olsa da, zamanla daha seküler—ve giderek ticarileşen—bir bayram haline geldi. Tarihçi Lisa Jacobson, bunun yüzyıllardır endişe yarattığını söylüyor. İnsanların, 19. yüzyılın ortalarındaki [modern] enkarnasyonundan bu yana Noel’in aşırı ticarileştirilmesinden şikayet ettiklerini belirten Jacobson, “Bu huzursuzluğun hiçbir zaman tam anlamıyla yok olduğunu sanmıyorum,” diyor.

Noel’in dini kökenlerinden uzaklaştığını düşünenlerin kaygısı pek de haksız sayılmaz. 2019’da Gallup tarafından düzenlenen bir ankete katılan Amerikalıların yüzde 90’ından fazlası Noel’i kutladığını söylese de, yalnızca yüzde 35’i bayramı “çok dini” olarak gördüğünü belirtiyordu. Fakat pagan ve dini geleneklerin bir karışımı olan bu bayram, onu kutlayan herkes için—kutsal olsun ya da olmasın—bir şeyler sunuyor.

---

National Geographic. 10 Aralık 2021. – Begüm Bozoğlu

www.bilimsanatyolu.com